Šijan kakvog malo tko poznaje
Nije baš široko poznato, osobito generacijama mlađima od njegove, da je Slobodan Šijan prije nego što se proslavio filmovima “Ko to tamo peva” i “Maratonci trče počasni krug”, bio istaknuti konceptualni umjetnik i autor eksperimentalnih filmova. Diplomirani slikar pa tek onda diplomirani filmski i TV režiser, Šijan je svoje filmofilske i likovne, ali i književne sklonosti povezao u projektu “Filmski letak”, koji je ostvarivao u razdoblju od sredine 1976. do kraja 1979., objavljujući u jednostavnim tehnikama poput ofseta i kseroksa svakog mjeseca po jedan list A4 formata, u tiraži od 50 do 250 primjeraka, a na svakom je listu smještao neki grafičko-tekstualni sadržaj izravno ili neizravno povezan s filmom.
Ove je godine taj ultraniskobudžetni projekt vrlo luksuzno, na najboljem papiru i s vrhunskim tiskom, rekonstruiran u knjizi “Filmski letak 1976-1979 (i komentari)”, u čijem su prvom dijelu izvornim listovima (sveukupno ih je 43) dodani naknadni autorovi komentari, u rasponu od minimalnih jednorečeničnih osvrta do čitavih priča, dok drugi dio knjige, nazvan “Filmobiografija ITD.”, donosi nekonvencionalan prikaz Šijanova filmskog i televizijskog opusa.
Revolt nakon gušenja crnog talasa
Govoreći o projektu “Filmski letak”, Dejan Sretenović, kustos ovogodišnje Šijanove izložbe “Oko filma” u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu, smjestio ga je u kontekst specifičnog modusa “govora umetnika u prvom licu (tada tipičnom za beogradski konceptualizam)”, istaknuvši da se njime “Šijan voluntaristički nameće kao alternativna kinematografska institucija i kritički autoritet, ali istovremeno i najupečatljiviji primer realizacije ‘kina drugim sredstvima'”. Naime, projekt je nastao kao izraz autorove revoltiranosti stanjem u srpskoj i jugoslavenskoj kinematografiji nakon gušenja crnog talasa i političkih pritisaka, pa i pravih progona kapitalnih autora poput Petrovića, Pavlovića i Makavejeva, odnosno hapšenja i zatvorske kazne za Lazara Stojanovića. Stoga je u njemu snažno prisutno omalovažavanje službene yu-kinematografije tog vremena i odlučna afirmacija alternativnih sineasta poput (zagrebačkih autora) Mihovila Pansinija i Tomislava Gotovca, odnosno (zagrebačkog) časopisa “Film” koji je rušio predrasude o umjetničkoj nižerazrednosti holivudskog filma, zadržavajući istovremeno visok respekt za velike majstore filma eksplicitno shvaćenog kao umjetnost.
To je bila i Šijanova estetska pozicija, zasnovana na njegovom senzibilitetu i ukusu sklonom ekstremima – ili Hollywood ili žestoka eksperimentalna alternativa ili trash, ono između rijetko kad ga je zanimalo. U tom smislu na njega je velik utjecaj izvršio tadašnji beogradski student filmske režije, “harizmatik” i “guru” Tom Gotovac, o čijoj je intimi i njezinim filmskim izrazima u knjizi ispisao neke vrlo dirljive, emocionalno iznimno angažirane rečenice.
Polivalentni umjetnik
Povlašteno mjesto kod Šijana dobili su i Robert Bresson (“Bog filma”), Hawks, Ford, Hitchcock i John Wayne, ali i Leonid Šejka te “čuvena zemunska trojka” – Sava Šumanović, Boško Tokin i Slavko Vorkapić, pri čemu je prilog o mentalno rastrojenom Šumanoviću, prijepis njegova sumanuta pisma Rastku Petroviću s gomilom najdegutantnijih uvreda na račun dotičnog, jedan od vrhunaca fascinantno ekstremnih inklinacija “Filmskog letka”. U tom je projektu Šijan na rijetko inventivan i atraktivan način, a tu atraktivnost knjiga dodatno pojačava spomenutom luksuznošću, povezao tradicionalno visoko i nisko, (neo)avangardu i Hollywood, camp, ready-made, pop-art i underground, film, likovnost i književnost (u knjižnom izdanju potonja posebno dolazi do izražaja kroz niz stilski i ugođajno vrsno napisanih autobiografskih priča i eseja povezanih sa svijetom filma i velikim sineastima).
Uglavnom, ova knjiga, koja ima i znatnu dokumentarno-povijesnu vrijednost – odlično slika dio umjetničkog i kultur-političkog duha vremena ondašnjeg Beograda, reprezentativnog za mnogo širi jugoslavenski urbani prostor – predstavlja Slobodana Šijana kao izvanredno darovitu i polivalentnu umjetničku osobnost, mnogo raznovrsniju i slojevitiju nego što je većini od nas dosad bilo poznato.
“Ko to tamo peva”, “Maratonci” i “Davitelj protiv davitelja” jesu sjajni filmovi, nastali, moglo bi se reći, u naizgled oksimoronskom ključu avangardnog populizma, ali ono što nudi projekt “Filmski letak”, kao i ostali Šijanovi izvanužefilmski radovi, poput osebujnih slika, iznimnih foto-sekvenci i kinematografskih pjesama, ne zaostaje za njima. Knjiga “Filmski letak 1976-1979 (i komentari)” daje blistav uvid u takvo stanje stvari i stoga je nezaobilazna za svakog iole ambicioznijeg, a osobito pustolovnijeg poklonika vizualnih i tekstualnih umjetnosti.