Traume modernizacije

Više mi ne deluje paradoksalno da u pretežno patrijarhalnoj kulturi Srbije najuporniji zastupnici interesa civilnog društva budu žene: pokojna Biljana Kovačević Vučo (Jukom), Sonja Biserko (Helsinški odbor), Borka Pavićević (CZKD), Staša Zajović (Žene u crnom), Nataša Kandić (Fond za humanitarno pravo, Rekom)… Kao što mi nije čudno da glavni borci protiv istoriografskih magli “povijesne zbiljnosti” takođe budu žene, istoričarke: Latinka Perović, Olivera Milosavljević, Olga Manojlović Pintar, Radmila Radić… Toj grupi treba dodati dve Svetlane, Lukić i Vuković, autorke emisije “Peščanik” na Radiju B92, kao i autorku knjige “Ulje na vodi”.

Dubravka Stojanović (1963., Beograd) je profesorka na odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, autorka više desetina naučnih radova i knjiga, a u slobodno vreme “narodna prosvetiteljka” sa talasa “Peščanika”. U svom naučno-istraživačkom radu najviše se bavila političkom istorijom Srbije u 19. veku, međutim “Ulje na vodi” takođe sadrži tekstove o balkanskim ratovima i opozicionim strankama u Srbiji 90-ih, te analizu udžbenika za istoriju u osnovnim i srednjim školama.

Lice i naličje demokratije

U svojoj knjizi Dubravka Stojanović podseća na dva tipa interpretacije srpske nacionalne istorije koji dominiraju kod istoričara u Srbiji. Prema prvom, moderna srpska država od ustanaka protiv Turaka se postepeno razvijala ka ustavnoj parlamentarnoj monarhiji, implementirajući savremene zapadne pravno-političke modele. To potvrđuje sadržaj Ustava iz 1888, koji je pisan po najliberalnijem belgijskom modelu, programi političkih stranaka i vreme njihovog formiranja (svega četiri godine nakon formiranja prve stranke, Čemberlenove Nacionalno-liberalne federacije, 1881. u Srbiji su osnovane Radikalna, Napredna i Liberalna stranka), slobodna i raznovrsna štampa (1905. bilo je pet dnevnih listova, 1911. već 23, dobrim delom u rukama stranaka).

Za drugi tip tumačenja nacionalne istorije, kome pripada i Dubravka Stojanović, nisu sporne same činjenice već njihovo objektivno značenje. Po tom tumačenju, uvođenje liberalnog ustava, parlamentarnih institucija i demokratskih običaja funkcionisalo je tek kao fasada za nedemokratske, autoritarne i predmoderne načine vladanja. Drugim rečima, ustav i zakoni jesu garantovali određen nivo političkih i građanskih prava i sloboda kao u razvijenim evropskim zemljama, ali se u političkoj i društvenoj praksi ta prava nisu ostvarivala u dovoljnoj meri. Recimo, nasuprot garantovanom pravu na slobodnu štampu dešavalo se da u opozicione štamparije ulete batinaši, drvenim palicama razbiju prese i nikad ne budu pronađeni, dok su naporedo sa izborima stalno išle optužbe opozicije o neažuriranim biračkim spiskovima i zastrašivanju birača od strane žandarma, ugrožena tajnost glasanja i fizički obračuni konkurentskih grupa.

Kako je uistinu funkcionisala vladavina prava u “zlatno doba srpske demokratije” (1903-1914), pokazuje primer Društva za legalno rešenje zavereničkog pitanja. Osnivači ove prve političke NGO u Srbiji, braća Milan i Maksim Novaković, vojni oficiri, ubijeni su u sedištu beogradske policije a u prisustvu šefa beogradske policije i ministra policije. Uprkos napadima opozicione štampe i kasnije odluci suda o odgovornosti ministra za učešće u političkom ubistvu, ministar policije neće biti izveden na sud jer se uz podršku svoje radikalske većine krio iza svog poslaničkog imuniteta. “Vlada ne samo da može nego ponekad i mora da uradi nešto mimo zakona”, govorio je njihov ideolog, Stojan Protić.

U raljama “nacionalnog pitanja”

Poseban predmet analize Dubravke Stojanović je demokratska politička kultura u Srbiji, formiranje srpske elite i njena uloga u procesima modernizacije Srbije. Uvidi iz 19. veka i perioda pre Prvog svetskog rata nisu se promenili posle teritorijalnog širenja Srbije, stvaranja jugoslovenske države ili revolucionarne promene društvenog sistema. Vlast se grabila i čuvala kao plen, izbori nisu bili sredstvo promene vlasti već njenog očuvanja, vladari su sa vlasti silazili zbog nasilnog svrgavanja ili atentata, političke stranke su doživljavane kao porodice a predsednik stranke kao neprikosnoveni pater familias. Odnos prema državi bio je familijarizovan, granica između javnog i privatnog, između opšteg i ličnog interesa sve vreme je fluidna. Ili rečima jednog opozicionog političara s početka 20. veka: “Čija vlada, toga i država; čija vlast, toga i sloboda.”

Razloge za ovakav odnos prema vlasti i državi Dubravka Stojanović nalazi u nejednakom tempu razvoja tri sfere srpskog društva: sfere države, različitih oblika civilnog društva i samog društva. Politička modernizacija Srbije išla je najbržim tempom, ali nije bila praćena adekvatnim razvojem privrede, ekonomije i kulture, čija je zaostalost predstavljala živi pesak za demokratske institucije i pravni poredak. Štaviše, njena je teza da je politička elita u Srbiji od samog početka stvaranja države konstantno kočila modernizacijske procese u društvu: od izgradnje železnice i uvođenja vakcina do uvođenja vodovoda i kanalizacije ili električnog osvetljenja u gradovima. Državnim stipendijama školovana uglavnom na Zapadu, postala je opsednuta pitanjem narodnog oslobođenja i ujedinjenja kome je podredila sav resurs srpskog društva.

***

Svojom profinjenom analitičnošću i relevantnim kritičkim uvidima tekstovi Dubravke Stojanović provokativno su i podsticajno štivo i stručnoj i široj laičkoj javnosti. Na neki način, oni podrivaju naslovnu metaforu knjige, ulje na vodi, koja sažima jedan depresivan uvid o recepciji demokratije u Srbiji kao stranog tela. Iako pelcer demokratije nije pustio duboke korene u društvo koje je tokom dva veka uglavnom ostalo nedovoljno prosvećeno, pretežno siromašno i u zapećku velikodržavnih projekata, upoznavanje sa izborima i mogućnostima koje smo imali tokom istorije može pomoći da se navodnom srpskom istorijskom usudu pronađe suvislija alternativa.