Proboj koji se pamti

Ove se godine navršilo 70 godina od jedinstvenog događaja u porobljenoj Evropi – proboja logoraša iz nacističkog logora Crveni krst u predgrađu Niša, koji se dogodio 12. februara 1942. Sa značenjem tog događaja slažu se akteri različitih političkih stavova u Srbiji.

Konclogor Crveni krst kao prvi nacistički logor na području Jugoslavije, kao i kasnije stratište na brdu Bubanj, formirao je šef Gestapa, kapetan SS-a Hamer u septembru 1941, u kasarnskim objektima bivše jugoslavenske vojske. Svoje mjesto u historiji, osim po broju i stradanju žrtava – Roma, Židova, komunista i drugih političkih neistomišljenika – Crveni krst je našao zbog uspješnog proboja logoraša u februaru 1942: od 147 logoraša koji su krenuli u proboj, uspjelo je pobjeći njih 99, a ostali su poginuli tijekom ili nakon bijega.

Igre s brojkama

– Priča o logoru pre devedesetih sagledavana je kroz ono što bi se danas nazivalo

dnevnopolitičkom situacijom – rekao nam je Nebojša Ozimić, historičar i kustos Narodnog muzeja u Nišu, koji je zadužen za sadašnji muzej Crvenog krsta.

– Po tome, u logoru su bili samo komunisti i njihovi simpatizeri, partizani i tako dalje. Međutim, to ne odgovara istini: u logoru su bile i gradske elite Niša, a kako je pokrivao celu današnju južnu Srbiju, u njega su dovođeni ljudi iz Leskovca, Vranja i drugih mesta. Prvi zatočenici logora bili su niški masoni i rotarijanci, a ne članovi KPJ-a – kaže Ozimić, koji je objavio više radova na temu ovog logora. Dodaje da jedno drugačije sagledavanje historije tek predstoji.

– Oni koji su pisali istoriju u tom nekom ranijem periodu, sa spiska onih koji su bili u logoru izbrisali su pripadnike pokreta Draže Mihailovića, zatočene posle borbi s Bugarima, tako da se ne može do kraja tačno reći koliko je logoraša bilo u logoru. Podatak je da je kroz logor prošlo 30.000 ljudi, od kojih je 12.000 streljano na brdu Bubanj, a mnogi su završili u beogradskom logoru Banjica, Mathauzenu i logorima u Norveškoj. Svi partizani su završavali u Norveškoj gde je, po nekim izvorima, svaki šesti internirac bio iz Niša, a neke druge grupe slane su u Mathauzen – objašnjava Ozimić.

– Šta se tiče streljanja na Bubnju, nakon 1948. baratalo se podatkom da je pobijeno 30.000 ljudi, pa je brojka pala na prihvatljivijih 20, potom 15 i na kraju 12.000. Postoje dodatna istraživanja koja ukazuju da nije bilo tako – tvrdi Ozimić.

Njegovoj tvrdnji u prilog ide i podatak da se znaju imena samo 1.910 streljanih.

– Nažalost, sve je manje živih koji mogu da posvedoče kako je bilo. Na životu su sada još samo dvojica logoraša, zatvorenih 1944, i to na kratko vreme – kaže.

Sudionici proboja bili su zatvoreni u jednoj od ćelija u kojoj su, vezani lancima, mogli samo stajati. Kako su se spremala strijeljanja, donesena je odluka da se bježi, pa je razrađen plan. No, dvojica doušnika – kockar Damnjan Tomić i Miša Stanojević – saznali su što se sprema, pa su prilikom postrojavanja zatvorenika krenuli prema upravi da sve prijave. U tom trenutku, na poziv studenta Branka Bjegovića krenulo u proboj preko zida i bodljikave žice pod paljbom njemačkih stražara, ali vatra je i uzvraćena iz otetih pušaka.

Primjereno obilježavanje

Od 147 zatvorenika, 40 ih je poginulo na žici. Nijemci su za nagradu strijeljali doušnike Tomića i Stanojevića, a patrole su u nekoliko dana našle još šestoricu logoraša. Prema nespornim podacima, od 99 onih koji su se probili do slobode, 73 su se borili kao partizani, a 33 je kasnije poginulo.

U zapisima o događaju spominje se i ime Vuleta Vukašinovića, četničkog vojvode iz Kraljeva, koji je u ustanku 1941. surađivao s partizanima: nakon što je u januaru zarobljen na planini Goč, dopremljen je u logor, a u proboju, čiji je bio jedan od organizatora, ostao je izrešetan na žici.

Kao odmazdu za svoje poginule i ranjene, Nijemci su 17. februara na Bubnju strijeljali oko 1.100 ljudi.

– Činjenica da su se begunci uz pomoć naroda tog kraja probili do partizanskih odreda, pre svega Ozrenskog i Svrljiškog, koji su delovali oko Niša, ukazuje na snagu NOP-a – kaže za “Novosti” Zarije Dimitrijević, predsjednik okružnog odbora SUBNOR-a.

Nekoliko je ilegalaca uspjelo pobjeći 2. decembra 1942, ali su pohvatani. Navodi i da su Nijemci u septembru 1944. uništili dokumentaciju i spalili posmrtne ostatke strijeljanih na Bubnju, likvidiravši i 36 preostalih logoraša.

I Dimitrijević i Ozimić slažu se da je to bio prvi uspješan proboj iz nacističkih logora u Evropi, što je izuzetan događaj iz Drugog svjetskog rata. Slažu se i da proboj treba primjereno obilježavati.

– Niš je povodom 70. godišnjice proboja izdvojio znatna finansijska sredstva da bi prilično devastiranu zgradu logora doveo u stanje najpribližnije onom iz 1944. Nakon radova na zgradi, radiće se na novoj postavci – kaže Ozimić i dodaje da “Ministarstvo kulture i Grad Niš ispravljaju ono što njihovi prethodnici nisu radili”.

– Svake godine primereno obeležavamo događaj – kaže Dumitrijević, koji hvali predsjednika Gradske skupštine Mileta Ilića za podršku u obnovi nekadašnjeg logora, kao i stoga što je pokrenuo vraćanje imena petorice narodnih heroja gradskim ulicama.

Priznajući da ima revizije historije, Dimitrijević dodaje da to u Nišu nije izraženo, za razliku od nekih drugih dijelova zemlje.

– Pokušali su da neku ulicu nazovu po Dragiši Cvetkoviću, ali mi smo bili protiv – kaže i dodaje da i pored određenih preimenovanja, puno niških ulica i dalje nosi imena antifašista.

– Među ostalim i po sestrama Baković, koje imaju i bistu koju niko nije dirao – zaključuje Dimitrijević.

Herojski pothvati

Proboj iz logora Crveni krst jedan je od malobrojnih takvih pothvata izvedenih u ratna vremena i prvi uspješan bijeg iz nekoga nacističkog logora. U noći sa 13. na 14. jula 1941. izveden je bijeg iz ustaškog logora Kerestinec, no zbog loše su organizacije bjegunci vrlo brzo pohvatani. Proboj iz Jasenovca izveden je 22. aprila 1945, kada je od tamo bježalo 600 logoraša plus 176 zatočenika Kožare, dijela logorskoga kompleksa: iz prve se grupe spasilo 106 zatočenika, a iz druge samo jedanaestero.

Osim pobuna u nacističkim logorima Treblinka i Aušvic, gdje su pobunjeni logoraši prije nego što su pobijeni digli u zrak jedan od krematorija, poznat je i proboj iz logora Sobibor, koji se dogodio 14. oktobra 1943. Nakon likvidacije većeg broja SS čuvara, krenulo se u proboj: uspjelo je pobjeći gotovo pola od 600 pobunjenika, no većina je uhvaćena i strijeljana narednih dana, pa je kraj rata živo dočekalo tek od 50 do 70 logoraša. Nedugo nakon proboja, logor je rasformiran i na njegovom je mjestu zasađena šuma.