12 teza o projektu Jugoslavija

Imamo li danas razloga postavljati pitanje značenja jugoslavenskog projekta? Zaista, čini se da je sudbina entiteta pod nazivom Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija konačno zapečaćena sintagmom koju je nešto pre njegovog raspada skovala «bivše-jugoslovenska» politička filozofija: «Jugoslavija kao nedovršena država». Upravo iz ove perspektive proizlaze sve danas uobičajene ocjene o «slabosti», «delikatnosti», «nefunkcionalnosti», «nestvarnosti» Jugoslavije. Jugoslovenskom projektu je nešto vitalno nedostajalo te je stoga nužno bio i osuđen na propast. Zaključak trebamo odbaciti jer je njegova vizura lažna i iskrivljena. U prvom redu, ona je tek puko oličenje političke vulgate savremenog kapitalizma – «samo-evidentnosti» liberalne nacije-države, sa svim njenim aparatima suverenosti. No također, ona je potpuno nesposobna registrirati i misliti politiku na kojoj se utemeljio jugoslavenski projekt. Ta politika bježi vidokrugu teze o «nedovršenosti države» i štoviše stoji u izričitoj kontradikciji spram nje. Paradoksalno je, zapravo, da se pertinentnost te kontradikcije najbolje očitava upravo iz same realnosti ratova oko jugoslavenskog nasleđa, ratova koji su za cilj imali uništenje jugoslovenskog projekta kao takvog. Jer podsetimo se, ono što ta realnost najviše izražava nije proces raspada države, već upravo nasilna logika njene konstitucije iz samog načela «normalnosti» suverene nacije-države, odnosno iz pokušaja «dovršavanja države».*

Nasuprot ove apologetske vizure restauracije treba postaviti nekoliko teza o modalitetu postojanja Jugoslavije:

1.

Jugoslavija koja nastaje u jeku Drugog svetskog rata revolucionarna je tvorevina. Ona proističe iz zahtjeva koji obrazuje revolucionarni subjektivitet, «nemogućeg» zahtjeva za radikalnim ukidanjem postojećeg stanja.

2.

Kolektiv na kojemu se temelji jugoslavenski projekt izrasta iz figure Dvojega, figure političkog antagonizma. On se uspostavlja u sklopu formacije antifašističkog pokreta koji ujedinjuje ljude u otporu protiv fašističke okupacije, kao i protiv kapitulacije i kolaboracije državnog aparata Kraljevine Jugoslavije. Ime tog kolektiva je «Narodnooslobodilačka borba».

3.

Jugoslovenski projekt je radikalni prekid sa bilo kakvom politikom koja se izvodi iz neke predodređene supstance. Konstrukcija koju postavlja deklaracija AVNOJ-a 1943. nije bazirana na tradiciji Jugoslavenstva, na ideji o etničkoj srodnosti, ili na konceptu «narodnog jedinstva» koji je poslužio izgradnji političkog poretka na Balkanu nakon Prvog svjetskog rata. Ona ne počiva na ideji identiteta «naroda-nacije» koji prethodi njegovom političkom vezivanju, već proizlazi iz same politike, iz političkog akta otpora fašizmu i radikalnog zahteva za jednakošću.

4.

Borba koju zajednički započinju makedonski, slovenački, srpski, bosanski, crnogorski i hrvatski partizani, odnosno svi ljudi koji se odupiru fašističkim silama, takođe je i borba protiv imperijalizma i svih oblika eksploatacije i dominacije, te u tom smislu počiva na figuri klasne borbe. Već u samom početku pokreta, nekoliko stotina španjolskih dobrovoljaca, radnika i intelektualaca u prvi plan postavlja lenjinističke teze: «Transformirati imperijalistički rat u građanski rat proletera protiv buržoazije».

5.

Politika jugoslavenskih partizana preuzima centralni motiv buržoaskih revolucija, motiv «nacionalnog oslobođenja», ali na paradoksalan način, upisujući u njega izričitu kontradikciju. Jugoslovenski projekat ne predstavlja «patriotski» akt odbrane određenog poretka, određene simboličke i institucionalne strukture, već se utemeljuje kao praksa jednog novog kolektiva, kolektiva koji se temeljno suprotstavlja zatečenom državnom aparatu. NOB tako pitanje nacionalnog oslobođenja postavlja u množini, na način da oslobođenje jednog naroda, jedne «nacije» Jugoslavije nužno uključuje oslobođenje i jednakost svih, što se jednako odnosi na one već «reprezentirane» u državnom aparatu kao i na one koje to nisu. Kontradikcija se, u suštini, najjasnije može uočiti iz suprotstavljanja lenjinističke formulacije «prava naroda na samoopredeljenje» samoj konstrukciji monarhističkog poretka. To «pravo» u ovoj situaciji ne označava legitimaciju jedne pravno-političke forme, principa po kome se svaka «nacionalna zajednica» nužno reflektira u vlastitoj državnoj strukturi, već predstavlja najmanji zajednički nazivnik putem kojega se konstituira kolektiv koji ujedinjuje «narode» u antifašističkoj i antimiperijalističkoj borbi, u borbi za radikalizacijom egalitarističke maksime.

6.

U tom smislu potrebno je naglasiti da Narodnooslobodlačka borba artikuliše istovremeno dva razlicita koncepta: borbu za nacionalno oslobođenje svih naroda u okviru monarhističko-fašističkog režima koji je favorizovao 3 nacije (Srbe, Hrvate, Slovence) dozvoljavajući im pravo subjektiviteta u državnoj reprezentaciji, isključujući sve druge nacije, po cenu dopuštanja masivnih zločina nad pojedinima (50.000 Albanaca ubijeno je za vreme vojne kampanje Vojske Kraljevine Jugoslavije izmedju 1919-1920), odnosno koncept narodne borbe koja ovde nema značenje nacionalne borbe, već političku artikulaciju neprebrojivog mnoštva isključenog terorom monarhističke diktature između 1929-1939, ali i terora okupacionog režima Sila osovine i kolaboracionističkog režima između 1941-1945. Narodnosolobodilačka borba je invencija neprebrojivog mnoštva: radnika, seljaka, intelektualaca, žena, komunista…

7.

Radikalnost jugoslavenskog projekta treba potražiti i u samoj njegovoj formi. Forma političke organizacije na kojoj je on utemeljen upravo je primjer procesa prezentacije. Tu se očituje bit preloma sa logikom buržoaske «nacije-države». Kolektiv koji proizlazi iz NOB-a ne oblikuje se kao «suveren» koji će se reflektirati u specifičnoj državnoj mašineriji. On ne preuzima «suverenost» niti od monarha niti od «autonomije» političkog aparata naslijeđenog iz starog poretka. Naprotiv, jugoslavenski kolektiv proizlazi prvenstveno iz formi direktne, masovne demokracije koje nastaju u NOB-u, iz «proleterskih brigada», «narodnooslobodilačkih odbora» i «zemaljskih antifašističkih vijeća». Ove forme političke organizacije, koje svoje nadahnuće traže u situacijama revolucija, u radničkim savjetima Pariške komune i sovjetima Oktobarske revolucije, ne samo da stoje izvan državnog aparata, već su izričito usmjerene protiv njega, ka njegovom «razbijanju».

8.

Postojanje revolucionarnog subjektiviteta koji utemeljuje jugoslovenski projekat može se, u krajnjoj liniji, iščitati i iz same prirode entiteta pod nazivom Jugoslavija. Jugoslaviju trebamo misliti kao nužno kontradiktornu realnost. Štaviše, ona je predstavljala jedinstvo koje je nerazrešivo protivrečno, te koje zbog toga uključuje i tendenciju ka vlastitom revolucioniranju, poriv ka kreativnoj deobi i invenciji. Samo iz te perspektive, koja je u tradiciji marksizma-lenjinizma poznata pod pojmom «odumiranja države», možemo da pojmimo razvoj kontradikcija i kontradikcije razvoja jugoslovenskog projekta, odnosno niz nesvodivih figura koje se ujedinjuju u Jugoslovenskom državnom konstruktu. Jugoslavija je u tom smislu predstavljala ono što Lenjin naziva «državom koja je ujedno već i ne-država».

9.

Što iz te perspektive označava ” biti Jugosloven” danas? Jugoslovenstvo nije jednostavna kategorija pripadnosti. Ono prvenstveno podrazumeva ljude koji su se odupirali politici koja se grčevito veže uz predikate – države, nacije, vere, rase, vlasništva, roda. Ono, dakle, označava kategoriju imanentne prakse separacije. Jugoslaveni su oni čiji iskaz «mi» izražava strast egalitarizma, subjektivitet emancipacije. Jugoslovenski je kolektiv onaj kolektiv koji nije identičan sam sa sobom, kolektiv koji je sposoban  da praktikuje vlastitu transformaciju.

10.

Politička je paradigma jugoslavenskog projekta, dakle, eksperimentalna. Kolektiv NOB-a moramo u svoj krajnosti misliti kao političku formu koja je sposobna razvijati se bez prekida, formu koja ima kapacitet da se sama transformiše u skladu sa vlastitom tendencijom. Praksa politike koja se meri u odnosu na inovaciju treba da bude “lekcija” politike partizana.

11.

Danas, posle ratova za jugoslovensko nasleđe, post-jugoslovensku situaciju karatkteriše isti ‘etnički” haos kao pre Drugog svetskog rata. Razlika je suptilna: novi monarh, novi tiranin – je demokrata**

12.

Na kraju, razjasnimo zašto je neophodno pozivati se na nastavak sa projektom Jugoslavija. Misliti i prakticirati politiku nemogućega, politiku prevazilaženja postojećeg stanja, u situaciji u kojoj je kao u slučaju jugoslavenskih partizana neprijatelj neusporedivo brojniji i snažniji, upravo to predstavlja direktan kontinuitet sa emancipacijskim projektom Jugoslavija. Gesta jugoslavenskih partizana danas nam treba poslužiti kao inspiracija da u svojoj situaciji, situaciji koja je koliko post-Jugoslavenska, «post-socijalistička», toliko i situacija nove globalne strukturacije odnosa kapitala i pravno-političko-militarističkih formacija, mislimo i prakticiramo njezinu nemogućnost, mogućnost emancipacije za sve.

Kolektiv autora, 2002. g.

*

Teza o Jugoslaviji kao “nedovršenoj državi” izneta je u knjizi istoimenog naziva Zorana Đinđića, tragične političke figure jedne od tragičnih post-jugoslovenskih konstrukcija, Zajednice Srbije i Crne-Gore. Zanimljivo je uočiti u kojoj meri je ovaj Habermasov učenik ostavio traga čak i kod filozofa aktuelne “levice” koji u svojim analizama, tretiraju problem Jugoslavije. Tako je, na primer, uprkos samoproklamovanoj političkoj radikalnosti i mnogobrojnim referencama na koncepte koji su nekada pripadali marksističko-lenjinističkom ” kanonu”, Slavoj Žižek ne prevazilazi političko i ideološko gledište definisano Đinđićem, posmatrajući jugoslovenski projekat kroz koncept političkog mnjenja liberalizma. Žižek je u potpunosti veran tezi “nedovršenosti države“  kada u svojim analizama konflikata koji prethode  raspadu Jugoslavije, kaže da je titovski poredak predstavljao zapravo “federalni sistem  suverenih ( nacija)- Država koje su počivale na fragilnoj ravnoteži”. Tim argumentima, Žižek ne napušta ni za pedalj logiku “moderne”  ili “buržoaske” države-nacije, odnosno koncept “suvereniteta” koji je njen temelj, a koji se pokazao vrlo eksplozivnim u post-jugsolovenskom ratnom kontekstu. Reč je, u ovim revizionističkim beleškama, zapravo o pokušaju nametanja izvesne političke forme koja je potpuno strana jugoslovenskom projektu i izobličava ga, formi koju upravo taj projekat prevazilazi.

**

Zapravo, u ideji “normalnosti” liberalno-demokratske države, odnosno u “legitimnosti” njenog suverenog principa, moramo tražiti uzroke post-jugoslovenskih konflikata i ratova. Takođe, parlamentarna demokratija je ta koja nam danas nametnuvši seriju partikularističkih “mogućnosti”, seriju ograničenja mišljenja i praktikovanja politike, govori o nemogućem i nerealnom karakteru emancipatornih i revolucionarnih projekata.