Pred levicom je uzbudljiv period

Na regionalnoj konferenciji “Mišljenje revolucije nakon izdane revolucije” koju je “Aktiv”, prilog “Novosti” za teoriju prakse, 15. i 16. juna održao u Radničkom domu u Zagrebu, održan je i panel o izvanparlamentarnoj ljevici. Ona se, sama u nastajanju, danas našla između civilnog aktivizma, životnog stila i radničkog pokreta, koji je i sam ponovno u nastajanju. Mnoge lijeve grupe našle su svoje mjesto na margini, s koje se dobro vidi, ali teško utječe na društvene tokove.

Naš sugovornik Goran Musić dugogodišnji je aktivist u studentskim i radničkim inicijativama, član Crvene kritike (www.crvenakritika.org) iz Beograda. Njegovo zapaženo izlaganje bilo je naslovljeno “Osećaj za proporcije na Balkanu”. Po zanimanju ekonomist, koji ne bježi od historizacije – što ga je dovelo i do doktorskih studija u Firenci, gdje istražuje štrajkački pokret u Jugoslaviji 1980-ih – Musić se bavi utjecajem kriza na društvene pokrete i paradigme ekonomskog razvoja u tzv. tranziciji. A to ne ide bez izučavanja nacionalističke simptomatike i, još bitnije, povijesti radničkog pokreta i socijalističkog samoupravljanja u nas.

Teorija i praksa

Ako podjela ljevičara na teoretičare, aktiviste i profesionalne političare nije najsretnija, kako danas konceptualizirati diskrepancije između teorije i prakse na ljevici, jer one, naravno, postoje?

Naravno da postoje i postojaće. Podela rada jeste realnost kapitalističkog sveta u kome živimo i levica ne može zaobići ovakvu specijalizaciju. U tom smislu, različite društvene uloge individua iz spoljnog sveta donekle će se neminovno replikovati unutar levog pokreta. Na vrhuncu klasne borbe 1960-ih i 1970-ih masovne organizacije radničke klase su u svojim redovima okupljale i profesore univerziteta i nisko kvalifikovane radnike. Ono što njih čini drugovima jeste upravo rad na zajedničkom projektu. Međutim, leve partije nisu bile puki ujedinitelj raznih društvenih slojeva koji prepoznaju nužnost društvenog preobražaja. Ako revolucionarnu organizaciju shvatimo kao čuvara kolektivne svesti radničke klase, koja se mukotrpno akumulirala kroz iskustva istorijskih borbi, onda je jedna od njenih osnovnih funkcija svakako i obrazovanje njenih članova. Nikako nije slučajnost što su jugoslovenski partizani toliko pažnje na terenu posvećivali obrazovanju regruta. Kastrovi gerilci su u pauzama između borbi u planinama imali mogućnost da organizovano uče francuski jezik. Učenjem na iskustvima klasne borbe proteklih generacija pokušava se sprečiti ponavljanje istih grešaka. Dobivanjem uvida u bogatu kulturnu zaostavštinu ljudske civilizacije, koja je, nažalost, još uvek privilegija uskog sloja, pojedinac počinje da shvata važnost društvene promene kao jedinog garanta očuvanja i daljeg razvoja ove baštine.

Kada govorimo o teoretskim postavkama leve misli koje se odnose na aktuelni trenutak klasne borbe i analize društvenih sukoba, one moraju biti operacionalizovane i testirane u praksi. Hipoteze i programi jesu tu da bi se potvrdili, dopunili ili potpuno promenili tokom vremena. Dakle, aktivisti moraju razumeti osnovne teorijske postulate kako bi bili u stanju objasniti naš pogled na svet drugima. Sa druge strane, teoretičari ne smeju ostati odsečeni od živog pokreta i testiranja hipoteza o društvenim promenama u praksi.

Je li uistinu na dnevnom redu obnova marksizma ili “povratak Marxu”, kako pišu mediji, koje to ne smeta u njihovom “kapitalističkom realizmu”, ili je kriza i u teoriji i dalje velika?

Mislim da potenciranje “krize teorije” u velikom broju slučajeva služi kao alibi za getoiziranje u zatvorene kružoke koji stalno iznova pokušavaju pronaći magični ključ za otključavanje nedoumica savremenog kapitalizma, koji se navodno do te mere promenio da zahteva potpunu reviziju teorije, originalne načine čitanja klasika ili produkciju novih kapitalnih dela. Činjenica je da se kapitalizam transformisao u proteklih trideset godina i da su nam potrebni sveži uvidi. Ali, isto tako, činjenica jeste da i dalje živimo u društveno-ekonomskoj formaciji čiji su osnovni mehanizmi odavno razotkriveni. Razlog zašto nemamo novi “klasik marksizma” je upravo taj što u suštini još uvek živimo u okrilju starih društvenih odnosa koji su trebali da budu prevaziđeni. Već neko vreme ovo društvo udara u zid i reciklira, što na nivou Balkana, što na međunarodnom nivou. Isti društveni odnosi, sukobljeni interesi radničke klase i kapitalista, stalno u prvi plan vraćaju ista pitanja, a na njih su već dati teorijski odgovori. Lenjin je govorio da je istoriju ponekad potrebno pogurati. Ne verujem u metafizičku predodređenost istorijskog razvoja, ali bez te “gurke”, bez svesnog aktiviranja širih slojeva stanovništva u društvenim procesima, neće se otvoriti ni različite mogućnosti alternativnih putanja razvoja čovečanstva. Moramo stvoriti materijalne uslove za dalji razvoj, kulture, nauke i tehnološkog napretka. U tom proboju leva misao sigurno neće zaostati. Iza insistiranja na nekim dilemama na koje leva misao navodno još nije ponudila adekvatan odgovor često se skriva nedovoljno poznavanje te iste leve misli i istorije pokreta. Uzmimo za primer često navođenu “krizu revolucionarnog subjekta”, ili “optužbe za redukcionizam”, ili fetiš “direktne demokratije”. Uz malo truda, za svaku od ovih nedoumica može se pronaći raniji slučaj široke debate u istoriji našeg pokreta. Instanca koja bi možda otklonila neke nedoumice i doprinela saznanju da se ne susrećemo sa potpunim novumima. Grčka radnička klasa je u protekle dve godine organizovala bezbroj generalnih štrajkova, okupirala trgove i marširala na ulicama. I onda ponovo slušamo nagađanja oko toga ko bi mogao biti novi revolucionarni subjekt! Čini mi se da se ne radi toliko o krizi teorije, koliko o krizi organizacije koja bi uspela da dopre do aktuelnih društvenih pokreta. Organizacija koja to uspe potom bi bila u jedinstvenoj poziciji da spoji trenutna gibanja sa istorijskim poukama proteklih borbi, kao i da proba da testira nove metode i teoretske postavke.

Vraćanje Balkana u žižu

Kako vidite preplitanje tri geopolitička utjecaja na tzv. nacije-države Jugoslavije? Jedan kompleks su tzv. euroatlantske integracije (uključivanje u NATO i EU), drugi Jugoslavija pretvorena u “regiju”, “jugosferu” i sl., a treći zahtjev za balkanskom federacijom na rubu “prve” Evrope. Primjerice, nakon što je Balkan odigrao ulogu babaroge za “evropsku” Hrvatsku, koja je s njega “otišla”, imamo povratak potisnutog. Ali, u procesu neokolonizacije sa zapada, i neku vrstu stvarnog nestajanja same mogućnosti političkog Balkana (o čemu piše i Marija Todorova).

Marija Todorova je uradila veliku stvar za raskrinkavanje dominantnog diskursa koji nam nameću kolonijalni patroni i lokalne vladajuće klase. Iza binarnih predstava o divljem, musavom Balkanu naspram umivene Evrope nesumnjivo se krije apologetika odnosa dominacije, svetske podele rada i održanja modela kapitalističke modernizacije. U Hrvatskoj je aktiviranje orijentalističkog diskursa imalo jasnu funkciju opravdanja uspostavljanja etnički definisane nacionalne države i restauracije kapitalizma, tj. prelivanja društvenog bogatstva u džepove pojedinaca. Zbog istorijskog iskustva i geografske pozicije, u Srbiji je bilo znatno teže aktivirati ovakve predstave Balkana. No suštinski, zagovornici tržišta i nacionalistička inteligencija u Srbiji baratali su gotovo istovetnim konceptima, jer su im se materijalni interesi poklapali. Komunizam je često predstavljan kao istočnjačka pošast, uvezena ideologija koja je Srbiju sprečavala da se pridruži glavnom toku evropske modernosti kao nezavisna nacionalna država. Ne smemo zaboraviti da je i Slobodan Milošević započeo svoju karijeru kao snažan zagovornik modernizacije putem tržišta i sustizanja razvijenih ekonomija Evrope. “Buđenje srpske nacije” krajem osamdesetih je, dakle, bilo samo sredstvo za pokušaj prevazilaženja krize realnog socijalizma i približavanja Zapadnoj Evropi. Sa druge strane, ne smemo zapasti u zamku bavljenja različitim predstavama o društvenim procesima kao supstitucijom za analizu samih procesa. Politička misao ne lebdi u vazduhu, već je uvek definisana konkretnim društvenim gibanjima. Geografskom i političkom prostoru u kome levica definiše svoje ciljeve moramo prilaziti kritički i naučno, iz ugla klasne analize, bez nepotrebnih fetiša. Jedan od najznačajnijih doprinosa jugoslovenske revolucije u prvim posleratnim godinama bilo je upravo razbijanje staljinističke dogme razvoja socijalizma u jednoj državi. Fascinantno je kako je stara ideja balkanske socijalističke federacije s početka dvadesetog veka ponovo aktuelizovana u tim godinama, kada se nametnula kao najracionalnije rešenje nacionalnih i ekonomskih problema Balkana. Partizansko vođstvo je bilo otvoreno po pitanju konačnih granica nove državne tvorevine i njenog nacionalnog sastava. Na pokret Grčkih partizana na jugu ili partizana u Štajerskoj na severu gledalo se kao na deo istog procesa. Albanija i Bugarska umalo nisu postale sastavni deo nove socijalističke države. Danas, kada su ta pitanja ponovo goruća i kada nijedna druga ideologija na njih nije uspela da pruži adekvatan, čak ni suvisao odgovor, na isti način treba posmatrati stvari. Iako još uvek nije sasvim jasno gde će se iskristalisati polovi klasne borbe u našem okruženju, čim stvari postanu jasnije, trebalo bi se shodno tome i orijentisati. Za sada Grčka obećava potencijalno vraćanje Balkana u žižu svetskih događaja, mada me ne bi iznenadilo ni ubrzano izmeštanje žiže sukoba sa periferije ka metropolama.

Pokušali ste objektivno smjestiti lijeve grupe u političkom životu novih država. Inzistirate na razlikama u strukturaciji same političke sfere u svakoj pojedinoj državi, pa onda i mjesta ljevice. Kako izgledaju te tri skice na primjerima Srbije, Hrvatske i Slovenije?

Da, usudio sam se ponuditi nekakav grubi pregled situacija u te tri države, sa namerom da me prisutni učesnici iz datih sredina isprave ili dopune. Komparativni pristup restauraciji kapitalizma u svakoj od bivših republika koji bi uočio zajedničke crte i istakao specifičnosti je preko potreban. Mislim da ima smisla države nastale na tlu bivše Jugoslavije podeliti u dve osnovne grupacije. Prva predstavlja formalno nezavisne i teritorijalno zaokružene zemlje, poput Slovenije, Hrvatske i delimično čak i Srbije, sa slabim ali donekle funkcionalnim državnim aparatima i minimalnim suverenitetom. Sa druge strane, imamo direktne protektorate velikih sila, poput Bosne i Hercegovine i Kosova. U prvoj grupi, Slovenija mi se čini najpovoljnijim terenom za razvoj levice u ovom momentu. Pod pritiskom odozdo i sa dolaskom ekonomske krize iz EU-a politička situacija se razbistrila. Desnica i Janez Janša prepoznati su kao neprijatelji od strane radništva i omladine, oni su udarna pesnica dolazećih socijalnih rezova. Sa druge strane, slovenački sindikati pokazali su se sposobnim za mobilisanje radništva na ulicama u impozantnom broju. Bitan faktor predstavlja i prisustvo jednog dela inteligencije koji se nije odrekao emancipatorskih ideja i klasne politike u proteklih dvadeset godina. Omladinski pokret je takođe sačuvao dosta infrastrukture, poput studentske štampe i autonomnih centara. Ovo predstavlja povoljnu klimu za širenje organizovanih levih snaga, pod uslovom da se naoružaju jasnim idejama i pravilnom orijentacijom.

Srbija je umorno društvo. Morate imati u vidu da je duže od jedne decenije, od 1988. do 2000, Srbija bila mesto masovnih pokreta na ulicama. Od Miloševićeve “antibirokratske revolucije” s kraja osamdesetih, preko opozicionih protesta 1991, 1996-97, pa sve do obaranja Miloševićevog režima 2000. Svaki od ovih pokreta izneverio je očekivanja učesnika i otvorio prostor za demoralisanje i skepsu prema bilo kakvom obliku političkog organizovanja. Ako tome dodamo i NATO bombardovanje 1999, jasno je zašto Srbija deluje iscrpljeno. Nedostatak društvenih pokreta i organizovanja odozdo omogućio je nastavak bonapartističke vladavine. Sistem se oslanja na jake figure koje se predstavljaju kao zaštitnici svih kategorija stanovništva. Boris Tadić je ujedno bio i najveći Evropejac i branilac srpskih nacionalnih interesa. Ne postoji jasna ideja oko toga šta su pitanja kojima se bavi levica, a koja su to pitanja koja preuzima desnica. U ovako zamućenoj političkoj konstelaciji, sa slabim sindikatima i odmaklom deindustrijalizacijom, levim snagama je jako teško da se orijentišu i uhvate priključak sa nekim društvenim trendovima.

Što da se radi?

Hrvatska je, kao i uvek, negde između. SDP je odavno otplovio u liberalne vode i ne usuđuje se stati čak ni iza tradicionalnih reformističkih zahteva evropske socijaldemokratije. Pa ipak, ne može se poreći da je prisustvo SDP-a kao leve opozicije HDZ-u tokom devedesetih doprinelo očuvanju nekih osnovnih političkih impulsa i predstava stanovništva. Takođe, za razliku od Srbije, hrvatska publicistika je bila aktivna i u određenoj meri uspela da isprati neke trendove globalnog povratka levice kroz antiglobalistički pokret. Najveći je iskorak svakako napravio studentski pokret koji je, čini se, uspeo da rehabilituje levi diskurs u javnosti. Ako u obzir uzmemo i uspešne ulične mobilizacije, čini se da se u Hrvatskoj nešto prelomilo i da je situacija zrela za ozbiljnije pokušaje formulisanja levog političkog programa koji bi komunicirao sa sadašnjim potrebama radništva.

Što se ove druge grupe bivših delova SFRJ tiče, prisustvo stranih trupa u njima opravdava se stalnom mogućnošću izbijanja novih etničkih sukoba. Postaje jasno da tzv. međunarodna zajednica, oslanjajući se na lokalne elite i tehnokratska rešenja, zapravo održava status quo i ohrabruje dalje usitnjavanje teritorije. Nacionalno pitanje je ovde goruće i čini se da baca u zapećak sve ostale teme. Levica u ovim sredinama mora imati kristalno jasan stav o nacionalnom pitanju. Pokušaj bilo kakvog povezivanja društvenih pokreta odozdo preko etničkih granica biće kost u grlu lokalnim nacionalističkih elitama, ali i imperijalističkim trupama na terenu.

Što je onda budućnost ljevice na našem prostoru, s obzirom na njezine organizacione oblike, objektivnu snagu i različitu urgentnost zadataka pred nama?

Na neki način, vratili smo se na politički nivo Balkana s kraja 19. veka. Radikalnu levicu u regionu trenutno čine razbacani kružoci koji pokušavaju da stupe u kontakt sa radničkom klasom ili uhvate priključak sa širim društvenim pokretima. Današnji zadatak je, na neki način, istovetan tadašnjem – artikulisati levu političku opciju i pokušati preusmeriti političku energiju radničke klase od pasivne podrške građanskim partijama liberalnog i konzervativnog tipa ka aktivnom stvaranju autentične organizacije onih koji žive od svog rada. U tom poduhvatu nema prečica. Ne verujem u formiranje neprincipijelnih levih frontova čiji bi jedini zadatak bio da nas učine malo vidljivijim kako bi radnici navodno pohrlili prema nama kada ugledaju čistu revolucionarnu struju. Stvari, nažalost, nisu tako jednostavne. Potrebno je ispratiti mobilizacije odozdo i pokušati da se interveniše u njima sa jasnim idejama. Dakle, levici u regionu je danas pre svega potreban mukotrpan rad na kristalizaciji ideja i razvitku političkog programa, koji bi bio u stanju da komunicira sa trenutnim nivoom svesti običnog stanovništva. Značajan intelektualni impuls stiže nam sa zapada, gde leva politika ponovo dobiva na aktuelnosti. Otvaranje ka ovim diskusijama može nam biti od velike koristi. Trebalo bi takođe poraditi na lokalizaciji cele priče i ponovnom otkrivanju najboljih tradicija iz istorije regiona. Sve u svemu, mislim da je pred nama uzbudljiv period, no treba požuriti, jer će kriza svakako ubrzati političku polarizaciju, a levica ne sme sebi dozvoliti da još jednom bude uhvaćena nespremna. Nama se to prošli put dogodilo krajem osamdesetih, a svi znamo kako se to završilo.