Tajna norveškog uspjeha
Triler-drama Smrt u dubini Erika Skjoldbjærga
Međunarodni bum skandinavskih krimića u proteklih desetak godina u samoj je Skandinaviji počeo nešto ranije. Jo Nesbø još je 1997. objavio svoj prvi roman “Šišmiš”, a zanimljivo je da iste godine njegov zemljak Erik Skjoldbjærg režira triler-dramu “Insomnia”, čiji je međunarodni odjek bio toliki da Christopher Nolan – tada vruća mlada nada britanske i američke nezavisne scene – realizira remake tog norveškog hita kao svoj prvi de facto holivudski projekt. Prije Skjoldbjærgove “Nesanice” Norveška je internacionalno filmski bila poznata tek po slavnom dokumentarcu “Kon-Tiki” Thora Heyerdahla iz 1950. i omiljenoj Bergmanovoj glumici i družici Liv Ullmann, koja je međutim svjetsku afirmaciju stekla u švedskoj, a ne norveškoj kinematografiji. Naravno, i legendarna klizačica Sonja Henie jedno je vrijeme bila među najpopularnijim filmskim zvijezdama, no isključivo u holivudskim filmovima-revijama.
Uglavnom, za razliku od svjetski relevantnih danske i švedske kinematografije, pa i finske (Aki Kaurismäki), ona norveška za cijelo je vrijeme svog postojanja međunarodno bila gotovo nevidljiva. Skjoldbjærgov film tek je na trenutak poremetio takvo stanje i puno je više koristi donio njemu samom (sljedeći mu je projekt bio prestižna američka nezavisna produkcija “Prozak nacija”, čiji je mlak odjek međutim zapečatio njegovu međunarodnu karijeru) nego matičnoj mu kinematografiji. No ipak, oni filmofili koji su nakon “Nesanice” obratili pažnju na zbivanja u norveškom kinu, mogli su primijetiti da postoji stanovita sprega između tamošnje krimi-literature i tamošnjeg filma, odnosno da je u najmanju ruku najuspješniji norveški film svih vremena, “Lovci na glave” Mortena Tylduma iz 2011., baziran na istoimenom romanu Joa Nesbøa. Svoj prilog norveškom krimiću po povratku iz Amerike daje i Erik Skjoldbjærg, u što se možemo uvjeriti triler-dramom “Smrt u dubini” koja je pronašla put i do naših kina.
Kao što izvorni naslov “Pioneer” sugerira, film se bavi pionirskim postavljanjem naftnog i plinskog cjevovoda na morsku dubinu od petsto metara, projektom koji su 1970-ih zajednički pokrenuli Norvežani i Amerikanci. Činjenicu da suradnja nije tekla besprijekorno Skjoldbjærg je iskoristio za kreiranje napetice koja svojom tjeskobnom atmosferom može asocirati na američke špijunske trilere iz 70-ih, tj. upravo iz razdoblja kad se radnja filma događa. Kreiranje ugođaja 70-ih Skjoldbjærgu je odlično pošlo za rukom, baš kao što mu je i ekspozicijski dio filma redateljski i dramaturški perfektno realiziran. No s trenutkom pokretanja zapleta – pogibijom protagonistova brata za vrijeme podvodnih radova, “Pioneer” nepovratno počinje skretati prema rutinskom žanrovskom ostvarenju i uskoro se pretvara u tanko djelce za brzi zaborav.
No njegova ideološka potka nije zanemariva. U intrigantnom raspletu pokaže se, naime, da projekt smjelog podvodnog naftovoda i plinovoda, na kojem se presudno temelji današnji status Norveške kao treće najbogatije zemlje svijeta, počiva na beskrupuloznoj kapitalističkoj pohlepi, ali ne ključno onoj američkoj, kao što se do završnog obrata sugeriralo, nego državno sponzoriranoj norveškoj koja, u filmskoj verziji, nije prezala od eliminiranja svih onih koji su mogli stajati na putu norveškog istiskivanja Amerikanaca iz velikog biznisa. I ne samo to – protagonist, inače simpatičan lik za kojeg se lako navija, na samom kraju umjesto razotkrivanja pravog uzroka bratove smrti bira zauzeti bratovo mjesto u njegovoj obitelji, uz lijepu bratovu suprugu i sina. Korupcija je potpuna, i na kolektivno-poduzetničkoj i na individualno-privatnoj razini, i prava je šteta što ovako opor idejni udar nije poantirao bolji film.