Žilava neman pop-kulture

Evo jednoga godišnjeg trenda čija je logika zdravorazumska, očekivana i dobrodošla: tematizacija socijalizma definitivno je ovladala kulturnoumjetničkom produkcijom. Osim zagrebačke izložbe “Socijalizam i modernost: Umjetnost, kultura, politika 1950-1974”, sinkronicitet obuhvaća još dvije, ovih dana otvorene – beogradsku “Poslednja mladost u Jugoslaviji 1977-1984” i ljubljansku izložbu “High Times: Reflections of Psychedelia in Socialist Yugoslavia 1966-1976”. Ne zaboravimo ni nedavni splitski projekt/izložbu “Jugoplastika – radni teren” i izložbu “Skriveni dizajn pogona Rade Končara 1971-1990”, i ne nabrajajmo ovom prigodom simpozije o kulturi i politici socijalizma koji su se većinom, u uglađenom debatno-europejskom kodu, odigrali u lokalnim klubovima na “radnom engleskom” jeziku. Znanstvenoj produkciji, koja se u tom smislu i smjeru uzburkala prije koju godinu, nedavno se pridružio još jedan zanimljiv naslov – “Od Internacionale do komercijale. Popularna kultura u Jugoslaviji 1945-1991” povjesničara Zorana Janjetovića.

Vrijednost empirije

Naslov funkcionira kao precizan tematski okvir i “program”, bez ambicije teoretiziranja o popularnom u kulturi, bez dublje elaboracije ključnih pojmova (popularno, masovno, visoko, nisko) ili opreznog mapiranja problema. Na sreću, jer vrijednost empirije nadmašuje eventualne napore da se po stoti put nijansira slični raster. Zatim, možda i na nesreću, jer je politički okvir u naslovu, naoko zavodljiva smjernica “od Staljina do rata 1991”, pouzdano slab (analitički) subjekt u dodiru s toliko kontradiktornom i žilavom nemani kao što je popularna kultura. Teza da je i 35 godina nakon raskida sa Staljinom u Jugoslaviji “evidentan nesklad između načela kulturne politike i njenog praktičnog provođenja”, odnosno da popularno u kulturi Jugoslavije nije poštovalo rubove ideoloških rešetki nego se pijano prelijevalo preko svake granice, jednostavna je do mjere u kojoj se gotovo ne isplati njezino navođenje.

Ipak, Janjetovićeva historiografija jugoslavenske kulturne politike, njezinih silnica (ideološke postavke režima, prosvjeta, ekonomija, vanjskopolitički angažman itd.) i bastardnog (ne)kulturnog djeteta činit će se beskrajno začudnom mlađim čitateljima koji socijalizam dotiču kroz pop-kulturnu smjesu performativnog i teorijskog materijala: njima je i namijenjen popis skraćenica koje prosječan YU-pionir čitav život zna deklamirati u svako doba noći. Svima će, međutim, biti pouzdano zabavno pratiti kronologiju napora KPJ/SKJ u usmjeravanju razvoja “masovne” kulture, vrijednosne ocjene društvenopolitičkih radnika i zapisnike komisija za ideološki rad, koje Janjetović neumornom upornošću bilježi u čak 1.447 (!) fusnota.

Puno “rasutog tereta”

Ali, baš je u toj respektabilnoj činjenici metodološki problem. Ogroman arhivski materijal, većinom iz jugoslavenskog tiska, uz citate bogato navedene literature funkcionira kao dvostruka ekspozicija tekstu, a ne njezina selektivna nadopuna. Ono što u štreberski fundiranom radu izgleda kao ozbiljna neizlječiva bolest, u Janjetovićevom slučaju je ipak mana s kojom se može živjeti. “Rasuti teret” dosad neobjavljene, neistražene građe predstavlja ovdje dodatnu vrijednost ili figuru žrtvovanu u ime šarma široke, “balkanski zajebane” teme. Ili kako bi problem eliptično, u jednoj fusnoti, sažeo citirani gospodin Inđić već sredinom 1960-ih: “Ovaj naš brod vozi u vrlo opasne vode, negde na granici socijalizma i kapitalizma, a po nekim pojavama čak bliže kapitalizmu nego socijalizmu.”

Prvu uočljivu kvalitetu knjige predstavlja devet efektno naslovljenih i strukturiranih poglavlja (“Iz Staljinovog šinjela u Elvisovu jaknu”, “Ovce na Bulevaru revolucije: Narodna muzika”, “Walter brani box-office”…), a drugu Janjetovićevo otvoreno priznanje da će biti najviše riječi o muzici, filmu, stripu i šund-literaturi. Aspektom medija (radija i televizije, tiskanih medija) iz razumljivih se razloga (nulti opseg literature) autor bavi manje, iako se kroz šumu arhivskog materijala sasvim zdravo pojavljuje komplementarna silueta medijskog polja “u službi popularnoga”. Raskid sa SSSR-om i postepena liberalizacija kulture, uz ekonomski uspon pedesetih, stvorili su humus za autonomiju popularne kulture prema “slobodnom tržištu zabave”. Janjetović polako povlači priču od agitpropovskih “kulturnih aktivnosti” i dokumentira postotke uspjeha pismenosti u gradovima koje su naselili seljaci, prežaljenu integraciju buržoaskih kulturnjaka u pauperiziranoj okolini, bezbolni raskid sa sovjetskim filmovima i komičnu statistiku po kojoj je vidljiv drastičan “pad interesa” za išta iz ruske kinematografije i ozbiljne muzike, a nenadana glad prema svakoj američkoj filmskoj i zabavnoglazbenoj limunadi.

R’n’r za radnički savjet

Najuspjelija analiza tiče se muzike. Posredno i fino arhivski praćeno, Janjetović problematizira različite žanrove i postiže vrlo argumentiranu analizu, pionirsku po mnogočemu. Od jazza i nevjerojatnog maltretiranja njegovih poslijeratnih poklonika zbog “jenkijevskog kulturnog napada koji je već na kolena bacio Zapadnu Evropu”, preko tipologije zabavnog u muzici (što je opereta, festival i šlager), napadnog elitiziranja ozbiljne glazbe i star-sistema folk-zvijezda, do rockerskog uzleta i zajedničkog kolapsa u neukusu “novokomponovane muzike”, Janjetović obrađuje u poglavlju “Rokenrol za radnički savjet”. “Modernizacija nije zahvatila dovoljno duboko: broj slušalaca novokomponovane narodne muzike je ipak uvek prevazilazio broj zakletih rokera”, zaključuje uz raspoložive statistike i turobno završava da je “jugoslavenska popularna kultura bila višedecenijski trijumf komercijalizma nad komunističkim idealizmom”.

O problemu i definiciji pojma komercijalizma u socijalizmu moglo bi (moralo?) biti ozbiljnijega govora od puke konstatacije, na kakve smo navikli u većini literature. A iz popularne kulture kao “dubinski mitske arene”, kako je zove Stuart Hall, uvijek vire mitologizirani citatni tračevi. Recimo, koji je ono muzičar 1982. prijavio najviši porez u Zagrebu, a koji je (inicijali G.B.) krajem 1980-ih ovako govorio o simpatijama za SKJ: “Sama činjenica da postoji socijalno osiguranje i besplatno školovanje dovoljna je da simpatija bude argumentovana. To je onaj garantovani minimum ljudskog dostojanstva kojeg nema u drugim zemljama.”