Kosovski mit stvorila je elita

Povjesničarka s beogradskoga Filozofskog fakulteta i autorica više knjiga, Olivera Milosavljević u svom se radu posebice posvetila proučavanju kolaboracije u Srbiji tijekom Drugog svjetskog rata, oštroj kritici današnjeg nacionalizma i historijskog revizionizma te ulozi nacionalnih mitova. Povod za razgovor nedavna je odluka Ustavnog suda Srbije, koji je ukinuo uredbu Vlade iz 2005. kojom su četnici izjednačeni s partizanima, odnosno priznato im je sudioništvo u Narodnooslobodilačkom ratu.

Koje je značenje ove odluke za srbijansko društvo i je li Ustavni sud prepreka posvemašnjem revizionizmu?

Odluka Suda nije prepreka, zato što je revizionizam uhvatio suviše maha u srpskom društvu i već načinio preveliku štetu. Preko dvadeset godina pseudoistorije kao državne politike previše je dugo vreme da bi se nastale štete, prvenstveno u obrazovnom sistemu, mogle lako ispraviti. S druge strane, to je dobra vest, jer je u nedostatku pravih argumenata dosad glavni revizionistički argument bila upravo odluka Vlade od pre šest godina. Dobro je i zbog mladih generacija koje su, odrastajući u nezdravom okruženju, uglavnom potpuno zbunjene. Ako ništa drugo, ova odluka će ih možda naterati da počnu da misle svojom glavom i da odgovore traže u knjigama, a ne kod pseudoistoričara iz redova književnika i državnih ideologa koji su usavršili tehniku selektivnog pristupa prošlosti za zadovoljavanje dnevnih ideoloških potreba. Za nauku, međutim, i ova odluka Suda, kao i ona prva kojom su četnici i partizani izjednačeni, nema nikakvu naročitu važnost. Istoriju ne pišu sudovi za potrebe savremenih političara i frustriranih ideoloških naslednika, već istoričari na osnovu dokumenata koje prošlost ostavlja za sobom.

Kontinuitet, a ne revolucija

U tijeku je tragikomičan proces rehabilitacije Draže Mihailovića, ekshumirano je i dopremljeno u Beograd tijelo kneza Pavla Karađorđevića, slavi se stogodišnjica “oslobođenja stare Srbije”. Kao i u Hrvatskoj, i u Srbiji su jake snage kojima je žao što je na ovim prostorima u Drugom svjetskom ratu pobijedio antifašizam. Što je uzrok snažnom revizionizmu i generalnom okretanju prošlosti u Srbiji i kome je to u interesu?

Odsustvo bilo kakve egzistencijalne ponude društvu od strane onih koji pretenduju da vrše vlast učinilo je da se, kao najbezbolnija, ponudi “politika identiteta”, odnosno zaluđivanje društva pričama o njegovoj veličini u nekoj zamišljenoj prošlosti i traženje žrtvenog jarca koji će biti odgovoran za današnji sunovrat, a koji je uvek negde van “nacionalnog”. To su nekada bili drugi narodi, nekada Jugoslavija, nekada komunizam, nekada partizani… To i jeste suština nacionalizma, on je surogat koji se nudi umesto normalnog života, a kvaziistorijske priče mu služe da uspostavi izmišljeni nacionalni kontinuitet koji bi, samo da je ostvaren, naciji obezbedio sanjanu “veličinu”. Taj proces, koji traje jako dugo, stvorio je začarani krug, politička elita misli da “narod” želi to da sluša, a kako je suštinski nezainteresovana za društvo i zabavljena svojim velikim privatnim finansijskim poslovima, ne ume da proceni kada je dosta, kada će je to koštati pozicija sa kojih može da realizuje isključivo sopstvene interese.

Slažete li se sa Srđom Popovićem, koji je jednom prilikom kazao da rehabilitacija Mihailovića znači i rehabilitaciju Ratka Mladića?

Rehabilitacija Mihailovića jeste rehabilitacija ideologije kojom su vođeni ratovi devedesetih. Uostalom, rehabilitaciju su i započeli isti oni koji su tu ideologiju prvi promovisali još osamdesetih godina, a nastavili oni koji veruju da se njome i dalje dobivaju glasovi na izborima.

Zanimljivo je da su i spomenuta odluka o četnicima i rehabilitacija Mihailovića uslijedili nakon pada Miloševića. Vi ste jednom prilikom ustvrdili da nakon 5. oktobra u Srbiji nije došlo ni do kakvog istinskog odmaka u odnosu na prethodno desetljeće?

Nije se 5. oktobra desila revolucija, kako je to dugo prikazivano, kontinuitet dominantne nacionalističke ideologije je nastavljen i on je uvek bio očigledan. Razlika, naravno, postoji, ali je ona, pre svega, nastala kao rezultat većeg upliva Evrope i otuda izvesna uljuđenost društva, koje devedesetih nije bilo. Istovremeno, svi procesi vezani uz odnos prema prošlosti, koji su započeti osamdesetih godina, dobili su posle 5. oktobra svoju završnicu, pa i ovaj o rehabilitaciji četništva. Ne treba zaboraviti da je prvi Milošević na delu rehabilitovao njihovu ideologiju, a posle 5. oktobra to je i ozakonjeno.

Ni Evropa nije nevina

S obzirom na sugestije Evropske unije da Srbija treba priznati Kosovo prije pristupnih pregovora, očekujete li da će se srbijansko društvo moći pomiriti s konačnim gubitkom svoje nekadašnje pokrajine? Koliko je danas snažan kosovski mit u Srbiji?

I sa kosovskim mitom je isto kao i sa svim ostalim nacionalističkim pričama. Ni taj mit nije stvorio “narod” nego elita i njime ne manipuliše “narod” nego elita, sugerišući mu već decenijama da su mu nacionalni mitovi važniji od hleba. Koliko su nacionalni stereotipi iz prošlosti prisutni, ali, istovremeno, i koliko su promenljivi prema dnevnim potrebama, najbolje svedoči iskaz od pre nekoliko dana da je “Srbija bez Kosova kao čovek bez vida ili bez srca”. A pre sto godina, kada se tražilo širenje Srbije prema moru, govorilo se da je Srbija bez mora “ptica bez krila”, “čovek bez grla, bez arterija i pluća”… Dakle, mitološka ponuda je uvek ista, menjaju se samo aktuelni objekti.

Smatrate li da bi takvi zahtjevi iz EU-a mogli dovesti do ponovnog jačanja nacionalizma u Srbiji, posljedično i u zemljama regije? Potpomaže li danas EU neofašizam ili ga barem tolerira, kao što vidimo na primjerima Grčke (Zlatna zora) i Mađarske?

Nacionalizam ne može više da jača od ovoga što već imamo, on je doveden do krajnjih granica podnošljivosti, čak i za njegove konzumente. Zato on više nije toliko opasan prema spolja, koliko prema unutra. Sada samo društvo u Srbiji od njega može da strada i već uvelike stradava, a urušavanje svih moralnih vrednosti njegova je prava slika. S druge strane, onog trenutka kada su u Evropi izjednačeni fašizam i komunizam, postalo je jasno da je antifašizam iz Drugog svetskog rata, u kome je komunistička levica imala ogromnu ulogu, doveden u pitanje i da je postao podložan reviziji koja, kao što danas imamo prilike da vidimo, ide do krajnjih granica, do relativizacije samog fašizma. Sve domaće desničarske grupe se upravo na taj evropski stav pozivaju kada relativizuju i sam Drugi svetski rat. To je bila opasna prekretnica u usponu novog fašizma, za koju ni Evropa nije nevina.