Mozaik južnoslovenske kulture

Ako se osvrnemo na današnju polemiku koju Rusi i Ukrajinci vode oko Gogolja, onda može da se učini da prebrojavanje krvnih zrnaca i probiranje po genima velikana nije samo južnoslovenska posebnost. Međutim, borba za kulturno nasleđe i čeprkanje po biografijama znamenitih Južnih Slovena, koliko god bilo forumaško i kafansko, toliko je i predmet kulturne politike na najvišem nivou. Nažalost, pitanja čiji je Tesla ili kojoj književnosti pripada Ivo Andrić ostaju simptomi bolesti malih naroda, koji se na globalnom tržištu kulture grozničavo bore za status istorijskog naroda, a kojima zauzvrat legitimitet daju upravo svetski priznati velikani kao nosioci kulturnog identiteta i različitosti.

U odbrani od ekonomskog, vojnog i nadasve kulturnog imperijalizma, mali narodi dolaze u tragikomične situacije u kojima se nespretno trude da sačuvaju svoju kulturnu čilost i nadasve status “evropskog naroda”, šta god to značilo. Na ovu bolest možda najbolje ukazuje primer svojatanja Aleksandra Velikog, na koga pravo polažu Makedonci, Albanci, Bugari i Grci. Možda bi to takmičenje izgledalo samo kao benigna potreba i strast malih zemalja za velikim ličnostima, da se ne radi o najobičnijem krvoloku i osvajaču, po čemu je ustvari groteska. Zbog hronične oskudice sopstvene kulture, manji narodi posebno su osetljivi na kulturnu kleptomaniju, naročito ako dolazi od tzv. velikih, kao što vidimo recimo kod Poljaka, kojima Nemci žele da “otmu” Kopernika.

Na postjugoslovenskom prostoru postavlja se pitanje zaokruživanja nacionalne kulture ili, kako bi se na nemačkom govornom području reklo, Kulturnation, i koliko to kao konstitucija identiteta ima smisla posle građanskog rata i etničke isključivosti. Pitanje da li je nacionalna kultura etnički koncept ili kulturalni postaje apsurdno kada se dođe do uvida da je i sama nacija kulturni i istorijski koncept, a ne potpuno etnički ili rasni. To je neizbežno povezano i sa samorazumevanjem i percepcijom jedne zemlje kao građanske ili kao nacionalne. Dakle sa tim koliko svaki njen član, bez obzira na svoje etničko poreklo, doprinosi njenom kulturnom stvaralaštvu da može sa pravom da se kaže da je to Kulturnation. Ovo može da bude važno za sagledavanje doprinosa srpske manjine hrvatskoj kulturi.

Etnizacija kulturnog nasleđa na delu je i na međunarodnom nivou, što je ispraćeno formalnim licenciranjem kulture i kulturnih artefakta, lokalnih kultura, običaja i dr. od strane UNESKA i sličnih međunarodnih organizacija. Tako se kulturni rat ne odvija samo na nivou istaknutih istorijskih i kulturnih figura, već i na nivou “zaštite” konkretnih kulturnih posebnosti nacije. To je promocija jedne vrste ekskluzivnosti, po kojoj nijedan kulturni artefakt ne može da istovremeno pripada više zemalja, iako su mnogih od njih nastali pre nego što je počelo konstituisanje nacija u modernom smislu. Razumljivo je da treba da se baštini nacionalna kultura svesna sebe, ali samo kao otpor njenom uništavanju od strane globalne masovne kulture i kulturnog imperijalizma. Međutim, ovo patentiranje kulturnog nasleđa i njegova etnizacija mogu samo da pokrenu kulturne konflikte i da povrede sam koncept multikulturalnosti, koji je prosvetiteljski svet prvo plasirao kao ideju epohe, da bi nedugo zatim proglasio njen bankrot. Zbog insistiranja na etničkom, u nacionalističkim glavama postaje nemoguća zamisao da jedan čovek ili segment kulture može da istovremeno pripada više nego jednoj naciji. To se podstiče međunarodnim procesima i institucijama, što dovodi do groteskne utrke po principu ko će pre da registruje neki kulturni običaj ili artefakt.

Zanimljivo je promatrati kulturu hrvatskih Srba, koji su vekovima deo jedinstvenog i zajedničkog kulturnog prostora zajedno sa Hrvatima, iako ne uvek unutar istih državnih aranžmana. Iako postoji i istorija međusobne netrpeljivosti i ratova, može se slobodno reći da je retko koji narod obogatio jednu kulturu kao što je srpski obogatio ono što se danas može nazvati hrvatskom kulturom. Na sličan su način Afroamerikanci oplemenili američku kulturu, Jevreji i Romi evropsku, Jermeni Francusku… Podsetimo na Hanu Arent koja je govorila da je retko ko kao Jevreji doprineo stvaranju onoga što može da se nazove nemačkom kulturom. Jevreji i njihova kulturna dostignuća postaju deo nemačke Kulturnation.

Međutim, svest o srpskoj kulturi i njenom doprinosu hrvatskom kulturnom bitisanju danas je nepravedno niska ili doseže do tačke gde počinju salonska politička prepucavanja. Za vreme i posle rata u Hrvatskoj, dok je na delu bila izrazito nacionalistička politika, desio se poznati knjigocid, spaljivanje knjiga na ekavici i ćirilici, što može biti plod nekakvog – neopravdanog – straha od srpske kulturne hegemonije u širem regionu, a takođe se želelo postići radikalno raskidanje svake povezanosti sa srpskom kulturom, iako su hrvatska i srpska kultura međusobno prožete kao retko koje, ne samo zbog jezika i zajedničkog istorijskog iskustva. Bez obzira na religijsku divergenciju koja donekle pravi manji rez između te dve kulture, one su toliko srasle da je njihovo razdvajanje nemoguć posao, na veliku žalost nacionalista i monokulturalista koji sede po akademijama i zavodima.

Koliko je Tesla danas važan kao deo kulturnog dostojanstva Srbije i Hrvatske, a koliko su te dve zemlje zanemarile odnos prema Srbima iz Hrvatske, prvo sama matica, pa onda i zemlja čiji su već vekovima žitelji? Ako se odriče hrvatskih Srba, Hrvatska onda mora i da se odrekne jednog Tesle ili Preradovića, jer se inače njihovi spomenici u centru njenog glavnog grada od ponosnih figura hrvatske kulturne baštine pretvaraju u dvoličnost hrvatske kulturne politike i politike sećanja. Bez svesti o doprinosu srpske manjine hrvatskoj kulturi, ali i činjenice o vekovnom bitisanju Srba na prostoru današnje Hrvatske, ovi ljudi i deo kulturnog nasleđa bivaju istrgnuti iz narodnog korpusa. Preradović i Tesla ostaće u tom smislu prazni i dekontekstualizovani označitelji, tek tragovi da je tu nekada bila jedna srpska zajednica koja je hrvatskoj kulturi podarila dvojicu velikana.

Povezano sa tim, rušenje antifašističkih spomenika ima vrhunsku važnost jer je to jedno od najjačih spojnih mesta između Srba i Hrvata u Hrvatskoj i njihove zajedničke borbe protiv stranog i domaćeg fašizma. Politički duh postjugoslovenskog vremena i prostora upravlja isključivostima i po difoltu traga za onim što odvaja, a ne za onim što spaja, što se prožima kao zajedničko, izmešano i transkulturalno ili, treba se usuditi reći, balkansko, jer ono kao takvo već živi u percepciji našeg Drugog, a to znači Zapada. Ta izmešanost i transkulturalnost iritira nacionalistički ustrojene kulturne radnike isto onoliko koliko genetska izmešanost užasava tradicionalne šoviniste. Dotični kulturni radnici, koji neguju naizgled kosmopolitsku pozu, čak češće od drugih društvenih grupa pokazuju hroničnu zaraženost provincijalizmom i malograđanskim nacionalizmom.

Nepodnošljivo za nacionalne kulturne narative, koje stvara jedna grupa ljudi koja sebe smatra kulturnom elitom, jeste to što većina ljudi i institucija o koje se otimaju pripada jedinstvenoj južnoslovenskoj kulturi. Dakle to ne mora da bude jugoslovenska kultura, ali je činjenica da je ona doživela najveći procvat upravo u periodima zajedničkog življenja. U Jugoslaviji, naročito onoj federativnoj, nije se svesno išlo na nasilno stvaranje jedne nadkulture kroz integralizam, već su se negovale specifičnosti nacionalnih i lokalnih kultura, koje su opet činile jedinstven mozaik pomenute južnoslovenske kulture.

Zbog toga je bespredmetno da li Ivo Andrić pripada hrvatskom ili srpskom kulturnom nasleđu. Štaviše, upravo se u štivu velikana južnoslovenske misli i pera, poput Krleže, Selimovića, Andrića ili Šantića, oseća svest o sumornoj sudbini jugoslovenskih naroda, tako da pokušaj svrstavanja tih ljudi postaje svojevrsna ironija. Njihova himerična proza i poezija ustvari je jedan duboki uzdah i zamišljenost nad “tamnim balkanskim vilajetom” i jadikovka nad tragikom ovog podneblja, kojoj pripadaju i ove vrste podela. To je isti onaj žal što se oseća kod Hajnea, koji je za boravka u Francuskoj žalio za svojom Nemačkom, istovremeno sa nostalgijom i sa “suženom dušom” zato što ju je prerastao. Uzgred, Hajne kao Jevrej pripada nemačkoj Kulturnation.

Kada se ima u vidu ta prožetost i međusobna uslovljenost južnoslovenske kulture, onda postaje nebitno da li kultura hrvatskih Srba pripada Hrvatskoj ili Srbiji. Priče o svrstavanju dubrovačke književnosti, Sime Matavulja, Vladana Desnice ili Ive Ćipika postaju samo sitničave koještarije, kako ostrašćenih forumaša tako i akademskih kravataša. Isto tako, optužbe uperene prema Srbiji radi tradicionalne kulturne hegemonije ili prema Hrvatskoj radi tradicionalne kulturne kleptomanije postaju groteskne.

Upravo se u širem kontekstu globalne kulture i njenog mesta unutar odnosa moći vidi sva pogubnost kompleksa malih naroda, prema kojima je istorija brutalna. Recimo, kontroverzno poreklo Nikole Tesle postaje beznačajno kada se prizna da je on postao to što jeste van južnoslovenskog vilajeta, u zemlji koja je svojom veličinom i dominacijom, u poređenju sa Hrvatskom ili Srbijom, uspela da jednom naučniku pruži ono što mu njegovo, u svakom smislu oskudno podneblje nije moglo. To je tragedija malih naroda koji gube svoje velikane i to se do danas, kada najbolji i najpametniji i dalje odlaze, nije promenilo. Dakle Tesla možda najviše pripada američkoj i svetskoj naučničkoj baštini, i to je brutalna posledica hegemonije velikih nacija. Isto kao što je Ajnštajn, pritisnut nekim drugim okolnostima, postao Amerikanac, udaljavajući se od svog usko nemačkog i jevrejskog nasleđa.

Svaka nacija koja želi da bude Kulturnation mora da bude širokogruda prema kulturi uopšte, a njena je kultura velika toliko koliko priznaje čitav fond kulturnog nasleđa akumuliran od strane ljudi na tom prostoru, bez obzira na njihovo poreklo ili naciju. A to znači i negovanje pravičnog odnosa prema narodu iz kojeg je izniklo to nasleđe, što u hrvatskoj kulturi znači pravedan odnos prema Srbima iz Hrvatske. Dakle Nikola Tesla, Petar Preradović ili danas Rade Šerbedžija i Arsen Dedić, krajiški manastiri, ćirilica, ojakče i gusle, sa pravom pripadaju i hrvatskom kulturnom nasleđu, ali samo ako se Hrvatska ne odriče srpskog naroda u Hrvatskoj, koji nikada nije bio u težem položaju. U protivnom, čitav jedan segment hrvatske kulture od autentičnog kulturnog legata pretvara se licemernost njene kulturne politike i politike uopšte.