Hej, haj volonteri

Potop i posl(ij)e njega

Premijer Srbije Aleksandar Vučić pozvao je danas građane Beograda i Srbije da pomognu u spasavanju ljudi ugroženih poplavama. Volonteri pakuju i postavljaju džakove sa peskom u delu između Brankovog i Tramvajskog mosta, a na Makišu su se punili džakovi za pomoć Ostružnici. U Šapcu 10 000 dobrovoljaca iz cele zemlje! U 17h potrebno 20 volontera za istovar šlepera sa donacijama ispred Geronotološkog centra na Bežanijskoj kosi (trenutno su na granici). Potrebni muški volonteri u SC Šumice. U Pioniru potrebne volonterke za čuvanje evakuisane dece! Krizni štab u Šapcu pozvao volontere da dođu kod hale Zorka kako bi bili prebačeni u Drenovac na najkritičnija mesta da bi se dodatno ojačao nasip. Upišite se u bazu volontera. Regrutovanje volontera za radnu akciju na levoj obali Dunava. Areni potrebna oprema za volontere: maske, rukavice, kape. Dostava na ulazu Sever, 106 i 106a. SC Šumice: Potrebni sendviči za volontere! 100 volontera prikuplja, proverava i na Internetu objavljuje informacije u vezi poplave. Svi volonteri koje zanima kako mogu da pomognu mogu se javiti MUP-u. Javni radovi za volontere i radni staž. Volonteri su naši heroji!

Volonterski rad i entuzijazam odigrali su ključnu ulogu nosioca civilne zaštite u socijalnoj katastrofi izazvanoj poplavama i socijalno-ekonomskim kalkulacijama „države koja posmatra“. Od prvog dana, u velikom broju, samoinicijativno i organizovano u grupama na poziv Vlasti, započeo je angažman ogromnog broja stanovnica i stanovnika u poplavama zahvaćenim gradovima, regijama i zemljama. Angažman volontera pojavio se na mestu (ne)očekivanog izostanka organizovanog delovanja države i jedinica civilne zaštite koje su u Srbiji iznova osnovane 2012. godine, nakon dvadeset godina diskontinuiteta sa praksom socijalističke Jugoslavije regrutovanjem onih koji su civilno služili vojsku, kao i svih (prinudno) zainteresovanih dobrovoljaca. Umesto ovih plaćenih i obučenih jedinica, koje su, ispostavilo se, organizovane u vrlo malom broju opština, a najviše u zanesenoj političkoj imaginaciji političara i političarki, srpski premijer je u pomoć javno pozvao volontere-građane-dobrovoljce da se priključe odbrani zemlje.

Ko su naši volonteri i šta je zapravo volonterski rad? Za razliku od rada u jedinicama civilne zaštite, volonterski rad je besplatan rad za opšte dobro ili dobro drugih, motivisan solidarnošću, moralnošću, empatijom i/ili humanošću, dok u nekim slučajevima implicira i ideju socijalne pravde. Takođe, neophodno je razlikovati profesionalne volontere koji su angažovani, na primer, u radu Crvenog krsta, koji prolaze određenu obuku i imaju određena prava regulisana zakonom, od „ad hoc“ volontiranja ili, izvan birokratskog rečnika, solidarnosti i međusobne pomoći koja je odigrala ključnu ulogu u ovoj situaciji.

Novi model reagovanja u vanrednim situacijama, upravo primenjen u lokalnom kontekstu, zasnovan je na regulisanju empatije i solidarnosti među građanima-volonterima, subjektima samopomozive zajednice, u proizvodnji socijalnog kapitala za rešavanje socijalno-ekonomske-vanredne krize u kome država s distance upravlja stanovnicima, koji su prepušteni samima sebi. U Srbiji su angažovani građani-volonteri, kao besplatna radna snaga, iako Zakon o vanrednim situacijama predviđa da svi oni koji su pozvani na zadatke civilne zaštite imaju pravo na naknadu zarade ili ukoliko nisu zaposleni na zdravstvenu zaštitu. U pitanju je specifični periferijski neoliberalni model upravljanja vanrednim situacijama koji se razvijao sa procesima primitivne akumulacije i neoliberane ofanzive kroz uništavanje javnih vodoprivrednih preduzeća i delimičnu privatizaciju njihovih aktivnosti uvođenjem tržišnog poslovanja, tržišnim upravljanjem infrastrukturom za vanredne situacije kao što su skloništa koja su rentirana privatnicima, kao i drastično smanjivanje javnog budžeta za vanredne situacije u procesu regulisanja gubitaka u ekonomskom sektoru. Takav model se u mnogome razlikuje od onog socijalističkog koji je bio razvijan u Jugoslaviji.

U socijalizmu zaštita od katastrofa bila je deo sistema opšte narodne odbrane i društvene samozaštite, kao značajnih funkcija samoupravnog društva. Opšte narodna odbrana i društvena samozaštita, u samorazumevanju, bile su koncipirane kao proces podruštvljavanja sigurnosne funkcije države, kroz stvaranje sistemskih samoupravnih struktura. Masovna pojava zaštitnih oblika organizovanja zasnovanih na dobrovoljnoj samoorganizaciji u Jugoslaviji je bila na vrhuncu 1960-ih i 1970-ih godina XX veka. Oni koji su pisali o ovim procesima isticali su, kao glavni razlog, nivo životnog standarda dostignut u jugoslovenskom socijalizmu tih godina, koji je omogućavao angažovanje radničke klase, radnog naroda i građana na stvaranju ovih struktura, koje su trebale da vode ka prevazilaženju države kao nosioca bezbednosti. Civilna zaštita je u Jugoslaviji organizovana nakon tragičnog iskustva sa zemljotresom u Skoplju 1963. godine, kada je život izgubilo preko 1000 ljudi, kao deo sistema opštenarodne odbrane sa ulogom spašavanja ljudi, materijalnih i drugih dobara od opasnosti prirodnog i ljudskog činioca u ratu i u miru. Provera spremnosti došla je ubrzo, već 1965. godine sa velikim poplavama koje su zahvatile zemlju. Civilna zaštita je bila organizovana na nivou republika preko opština, mesnih zajednica i radnih organizacija, pa i naselja i blokova zgrada koji su mogli da budu poverenici. Sistem CZ u Jugoslaviji obeležavala je masovnost, redovno vršenje obuke i integrisanost u celokupni školski sistem.

Novi model upravljanja katastrofama

Ipak, situacija se u mnogome promenila tokom 1980-ih kada dolazi do pada životnog standarda stanovništva pod pritiskom spoljnjeg duga. Postepeno se obustavlja proces podruštvljavanja sigurnosnih funkcija države i preuzima ih natrag sama država kao vid prisile kojim se stanovništvu pored borbe za egzistenciju nametao i društveno koristan rad. Tako su se i organizaciji CZ mogle uputiti kritike za isticanje snažne uloge države i jednopartijskog sistema, preveliki fokus na ratnoj odbrani, kao i nametanje masovnosti. Sa raspadom Jugoslavije, ukidanjem društvenog vlasništva i otuđivanjem sredstava za proizvodnju i reprodukciju, demontiran je i projektovani samoupravni sistem CZ, koji je u pojedinim republikama sveden na minimalnu razinu, dok je u drugim potpuno ugašen.

Novi model upravljanja katastrofama upravo se proverava u praksi, sa poplavama koje su mnoge izmestile iz svojih kuća, pojedine trajno i pričinile ogromnu materijalnu štetu. Mnogi ističu ovih dana da je država u ovoj situaciji zakazala, dok je u stvari ona, mada s mukom, samo etablirala svoju novu specifičnu funkciju. U svakodnevici koju su donele poplave suočili smo se sa povlačenjem države iz aktivne sigurnosne funkcije u pravcu ka periferijskom neoliberalnom modelu upravljanja i zaštite od katastrofa u kome uloga države postaje sve manja, dok se stanovnici zemlje sve više prepuštaju sami sebi. Unutar ovog modela, uloga države je da facilitira samopomoć među opštom populacijom, nudeći posebnu pomoć samo pojedinim ranjivijim grupama, a i njima samo sporadično, najčešće nedovoljno, sa tendencijom njihovog potpunog napuštanja kao „izlišnih ljudi“ ili „ljudskog otpada“. Pred, u trenutku i nakon katastrofe postalo je jasno da nam država neće pomoći i odradili smo većinu stvari umesto nje. Nakon prvog naleta poplavnih talasa u kome je stradalo na hiljade kuća zbog ne-pravovremenog reagovanja službi, hitnih akcija podizanja novih nasipa i organizovanja rada u prihvatnim centrima, država se trijumfalno vratila, u suvim pantalonama, i otpočela da organizuje ljudstvo, u vanrednoj situaciji, preko spiskova za volontere, preko upravljačkog partijskog komandnog kadra, u akcijama na terenu, od izgradnje nasipa do rada u prihvatnim centrima za evakuisane od poplava, preko rodnih stereotipa, jer se zna ko nosi džakove a ko čuva decu, uz sveprisutni klasni rasizam. Država nas je najpre napustila, a onda se vratila da demonstrira vlastitu moć. Hiljadama volonterki i volontera, koji su priskočili u pomoć iz osećaja solidarnosti, počela je da upravlja hijerarhija novih partijskih eksponenata i plaćenih radnika čime je ugrožena autonomija volonterskog rada kao i praksa i osećaj jednakosti. Jedan od pokaznih primera je preuzimanje prihvatnog centra na DIF-u, koji su organizovali studenti i profesori sa Fakulteta sporta i fizičke medicine, od strane Crvenog krsta, koje je bilo praćeno uvođenjem novih radikalnih mera štednje na hrani. O agresivnim upravljačkim strukturama svedoče i brojna iskustva onih koji su se usudili da ukažu na propuste u radu.

Deljenje među jednakima ili milostinja?

Prestanak statusa vanredne situacije doneo je i nove elemente upravljanja katastrofom. Došlo je vreme za zabrane i čvrstu upravljačku organizacionu liniju, pa i za razne vrste ekonomskih ucena, za prinudno volontiranje, kao i pranje ruku od odgovornosti i distribuiranje krivice. Tako je u Bosni i Hercegovini, Republika Srpska donela zabranu preuzimanja bilo kakve samoinicijativne volonterske aktivnosti, dok je načelnik opštine Maglaj, u drugom bosansko-hercegovačkom entitetu, izdao naređenje u kome kaže da su svi radno sposobni građani Maglaja dužni da se stave na raspolaganje Opštinskom štabu Civilne zaštite i da se uključe u čišćenje grada. Takođe, u naređenju se ističe da će svi koji se budu okupljali na javnim mestima, a nisu uključeni u aktivnosti raščišćavanja grada biti privedeni u Policijsku stanicu Maglaj na dalje postupanje. U Srbiji ovakve mere najavljuju Ministar omladine i sporta Vanja Udovičić, koji kaže da je nakon ukidanja vanredne situacije vreme da se svi uključe u obnovu zemlje, kao i Guvernerka Narodne banke Srbije Jorgovanka Tabaković, koja poziva volontere da se uključe u obnovu koja će prema njenom mišljenju biti organizovana kao javni radovi. Kao motivacioni mehanizam guvernerka predlaže mogućnost plaćanja radnog staža i penzionog osiguranja volonterima, koji tako gube status volontera i postaju zaposlenici države od koje kao naknadu dobijaju doprinose, koje će po logici stvari ponovo da joj vrate, jer doprinosima se puni budžet, kojima država na najsuroviji način manipuliše u procesima ukidanja socijalne države i finansiranja privatnih i polu privatnih preduzeća. Kako bi sve ovo postalo zakonito, u Srbiji se, najavljuje i hitna (retroaktivna) promena Zakona o volontiranju. U međuvremenu redovi za vodu, hleb i paštetu u Obrenovcu kao i u drugim mestima postaju sve duži, a po kratkom postupku se donose i odredbe o prekidu deljenja humanitarne pomoći, takav je primer opštine Maglaj. Paralelno bujaju NVO za organizovanje volontera, kao ispostave u lancu državnog upravljanja obnovom zemlje, koje svakodnevno pozivaju dobrovoljce na organizovan rad. Preko upravljačkog kadra uvode se i novi pojmovi kao što je „organska solidarnost“ kojima se podstiče volontiranje kao prirodni čin unutar određene etničke grupe, u ovom slučaju Srba, čime se kroz nacionalnu homogenizaciju iznova potkopava socijalna kohezija i klasno-socijalni bunt. Isti ti volonteri svakodnevno se privode na informativne razgovore i drže u pritvoru zbog sumnje za širenje panike, čiji su inženjeri u stvari sam državni upravljački kadar. Policijsko zastrašivanje ukazuje se još jednom kao vodeći mehanizam upravljanja javnim poslovima čija uloga je evidentno zaštita same države i njenih eksponenata.

Na ovaj način međusobna pomoć, deljenje među jednakima sa različitim pozicijama potrebe, (ponovo) postaje milostinja kao hijerarhijski odnos pomoći onima koji su na dnu, ali i strategija država za smirivanje socijalnih konflikata u trenutku perpetuirane nezaposlenosti. Volontiranje vođeno solidarnošću, a ponekad i idejom socijalne pravde, svodi se na moralno motivisani humanitarni rad, a novonastale socijalne mreže, u trenutku katastrofe, postaju mesto ponovnog povezivanja individua sa strukturama vlasti koja stvara mehanizme izmeštanja odgovornosti među osiromašene stanovnike, koji su prinuđeni da pomažu sami sebi kroz mehanizme nacionalno-politizovane ili pak depolitizovane i svakako ne-klasne civilne svesti. Upravo je to jedini logičan ishod, jer su, kako tvrde predstavnici vlasti, ljudi i tako sami krivi za katastrofu, jer se nisu pridržavali (nejasnih, pogrešnih ili izostalih) uputstva Štabova civilne zaštite ili su za to jednostavno krivi radnici koji nisu na vreme prijavili pokvareni sistem za uzbunjivanje, zbog čega im se preti otkazom. Kroz ove mehanizme zaštita se (opet) ukazuje kao klasno zasnovana kategorija u službi zaštite vladajućih interesa, čija se moć pokazuje kao javna vlast. U tom smislu kao urgentno pitanje se javlja neophodnost radikalne politizacije civilne zaštite i zaštite u vanrednim situacijama i stvaranje modela koji se ne zasniva na socijalnoj kalkulaciji, i u kome opšta populacija nije samo instrument za očuvanje poretka. Takvu radikalnu politizaciju nemoguće je misliti izvan sistematskog delovanja u pravcu promene neoliberalno kapitalističkog modela uređenja i organizovanja društveno-političkog i ekonomskog života, jer upravo je svojinska transformacija iz društvenog u javno i privatno vlasništvo omogućila razbijanje postojeće društvenosti i afirmisanje korupcije, partijske poslušnosti, kriminalizacije i sveopštu atomizaciju i otuđenje, posledica čega su i razmere ove socijalne katastrofe.

Važan uvid koji smo takođe stekli u ovoj situaciji jeste nedostatak infrastrukture za „direktne usluge“, „direktnu brigu“ i „direktnu solidarnost“. Mnogi koji su uvideli probleme aktuelne distribucije pomoći i brige u najvećoj većini su odlučili da pristanu na nametnutu regulaciju, jer su se suočili sa činjenicom da institucije međusobne podrške van državnog aparata za ovakve situacije gotovo da ne postoje, niti postoje razrađeni mehanizmi neisključujućeg delovanja unutar državnih mehanizama. Oni koji pokušavaju da rade samostalno na drugačiji način, kroz lične kontakte i direktne susrete, suočavaju se sa mnogim teškoćama na terenu, ali i sa perspektivom kažnjavanja represivnog državnog aparata za volontersku neposlušnost. Ovakav vid međusobne pomoći i izgradnje nove infrastrukture za solidarnost i dalje igra važnu ulogu, a možda je sada potrebniji neko ikada, jer poplave sve više padaju u zaborav, a sa njima i ljudi koji se izmeštaju u neadekvatne prihvatne centre ili su primorani da se vraćaju u svoje domove u kojima je upitna i sama statička bezbednost objekata, dok se humanitarna pomoć sve manje distribuira i sve je nejasnije šta se dešava sa novcem od donacija koji je sada dobio i novu upravljačko-birokratsku strukturu, koja se plaća našim novcem, u vidu Kancelarije za obnovu i pomoć poplavljenim područjima vlade Srbije, čime se vladajući državni vrh ponovo ogradio od odgovornosti. U tom smislu, neophodno je nastaviti solidarni sistematski rad na izgradnji institucija i mreža za međusobnu podršku i pomoć, koje će u budućnosti biti u stanju da postavljaju granice u odnosu na moć države i kapitala, koje će sprečiti buduće zloupotrebe i zaštititi naše živote u susretu sa katastrofama i kalkulantskim interesima države.

Dopunjena verzija teksta objavljenog u bilten.org

Bio-info

Ana Vilenica samostalna je istraživačica, teoretičarka i aktivistkinja. Uređuje žurnal za umetnost, politiku, teoriju i aktivizam uz)bu))na))). Urednica je knjige Postajanje majkom u vreme neoliberalnog kapitalizma i ko-urednica knjige Na ruševinama kreativnog grada.

LITERATURA:

Ivan Puhek, „Pristup političkom i pravnom proučavanju društvene samozaštite“, Politička misao Vol. 15 No. 4, 1978.

Desimir Simić, „Društveni i povijesni aspekti sistema društvene samozaštite“, Politička misao Vol. 18 No. 4, prosinac 1981.

Tomislav Jantol, „Sistem ONO i sigurnost SFRJ“, Politička misao Vol. 20 No. 4, prosinac 1983.

Zakon o vanrednim situacijama, Službeni glasnik RS br 111/09, 92/11, 93/12.

Zakon o volontiranju, Službeni glasnik RS br. 36/10.

Ustav SFRJ, 1974.

Neil Smith, „There is no Such Thing as a Natural Disaster, Understanding Katrina, 11, jun 2006, http://understandingkatrina.ssrc.org/Smith/

Soma Hewa, „Dismantling of Welfare State and the Role of Volunteering in the Legitimation of Neo-liberal Economic Policies“, Speech Delivered at the Annual Conference on: Human Rights and Health atQueen’s University, Kingston, Ontario, Canada on November 2, 2013 

Kao i dnevne novine iz regiona, portali i društvene mreže koji su pratili događanja pre, tokom i nakon poplavnih talasa.