Vaskrs pogroma
Sarajevo je najznačajniji rodni grad važnih autora srednje generacije celokupnog bcsmn jezika, nekad poznatijeg pod nazivom srpsko-hrvatski (ili hrvatsko-srpski). Pored bosanskih pisaca predvođenih Hemonom (Faruk Šehić, Lamija Begagić, Nenad Veličković, Muharem Bazdulj, Emir Imamović Pirke, Goran Samardžić…), tu su Miljenko Jergović i Viktor Ivančić na hrvatskoj, Vladimir Pištalo i Vule Žurić na srpskoj i Andrej Nikolaidis na crnogorskoj književnoj sceni.
Aleksandar Hemon (1964., Sarajevo) jedinstven je fenomen naših razdvojeno suverenih prostora. U čikaškom egzilu, u šta se početak rata u Bosni i Hercegovini preobratio njegov studijski boravak, Hemonu nabokovljevski polazi za rukom ono o čemu su tek pomišljala dva kanadska državljanina David Albahari i matematičar Vladimir Tasić: da piše na engleskom jeziku (“Pitanje Bruna”, 2001. i “Čovek niotkuda”/ “Nowhere Man”, 2004.) i da postane američki pisac. Hemon sebe smatra u isto vreme američkim i bosanskim piscem, ali on piše na engleskom jeziku dok mi čitamo prevode koje potpisuje neka druga ruka. Striktno gledano, uprkos domaćim temama, Hemon je autor prevedene literature, mada nikome ne pada na pamet da ga smatra stranim piscem.
“Projekat Lazarus” predstavlja duomedijalno štivo. Radnja romana je podeljena u dve celine, celine u epizode koje se naizmenično smenjuju markirane crno-belim istorijskim fotografijama. Novi Hemonov roman zapravo je roman o romanu, roman o istraživanju građe za roman o jevrejskom doseljeniku u SAD, Lazarusu Averbuchu, koji je preživeo pogrom nad Jevrejima u Kišinjevu 1908. godine da bi nastradao u Čikagu kao navodni anarhista u pokušaju atentata na šefa policije. Građu o Lazarusu prikuplja Vladimir Brik, bosanski emigrant oženjen Amerikankom, kolumnista i pisac u nastajanju. Hemonov roman počiva na principu paralelizma. Početak 20. veka i opasnost od anarhizma dovedeni su u vezu sa početkom 21. veka i borbom protiv terorizma. Analoška perspektiva je američka a analogija je obojena jetkom ironijom. Ironija ne dovodi u pitanje demokratski poredak, ali kritički ukazuje na ambigvalan odnos američkog društva prema strancima. Naličje srdačnosti “zelene karte” je pritisak kulturne asimilacije i pojačano nepoverenje prema došljacima u momentima krize. Paralelizam kod Hemona nije samo u preklapanju epoha već i u ponavljanju sudbina likova. Nećemo saznati zašto je Lazarus u poseti čikaškom šerifu bio zasut kišom metaka i koliko istine ima u avanturističkim pričama Brikovog saputnika Rore, fotografa i ratnog insajdera.
Pozicija drugog, neuklopljenog azilanta nostalgičnog prema rodnom tlu kome više ne pripada, postaje povlašćena pozicija percepcije, senzibilizirana za sudbinu žrtve. “Projekat Lazarus” uvezuje evropski antisemitizam sa američkom represijom nad gladnim i obespravljenim pobunjenicima, srpske zločine prema opsednutom Sarajevu, bahatost novopečenih istočnoevropskih biznismena i ostrvljenost sarajevskih branilaca grada. U sećanju ostaju upečatljive babeljevske scene o pogromu u Kišnjevu i mučna razapetost Lazarusove sestre Olge između policijskog maltretmana i pritisaka jevrejske zajednice. Brik je primer jakog subjekta čiji uvidi o ratu u Bosni korespondiraju sa Hemonovim kolumnama u kojima se Republika Šumska vidi kao rezultat genocida i etničkog čišćenja. Hemonov istorijski uvid je fleksibilniji. Policijska represija nad anarhistima je nefunkcionalno iživljavanje američkog aparata. Lojalnost Jevreja u Americi plod je političkog kompromisa. Pod pritiskom državnog razloga drevni verski običaji se moraju zaobići da bi se izbegao revanšistički odijum hrišćanske većine.
Fotografije u romanu približavaju minulu epohu ali ne prate pripovedni tekst. Esejistički diskurs prate nedostaci karakteristični za naratora kojeg odlikuju višak znanja i moralizam. Ipak, i sam narator postaje otuđeni drugi, pokondireni Amerikanac, što potencira dramu njegove intimne rascepljenosti. Česti i opsežni bosanski etno-vicevi ne prebacuju suvišnu frivolnost bizarnih autostereotipa. Slika savremene Ukrajine i Moldavije, koje posećuju Brik i Rora, sačinjena je od klišea. To su devastirane zemlje ogrezle u kriminal, korupciju, prostituciju, bedu, nehigijenu i ksenofobiju.
“Projekat Lazarus” je primer planski građenog romana koji teži da ostvari i epohalnu relevantnost i recepcijsku komunikativnost. Iako je reč o korektnom delu, od ovog romana sam očekivao više. Sklop romana je naporan, kriptobiografska podloga upadljiva, obaziranje na potrebe američkog čitaoca naglašeno. Literarna provokacija je ostala zarobljena u kanijama fiksiranih ratnih istina, dok je tek usput nagoveštena poenta o neutemeljenosti pojedinca u svetu gde su zlo i patnja jedine istorijske konstante.