Pisanje kao evokacija
Prva važna novina koju donosi nova knjiga Daše Drndić pripada polju književne ontologije. Čitava konstrukcija književno-teorijskog mišljenja u 20. veku pod literaturom je podrazumevala autonomnu sferu fikcije ili izmišljaja u kojoj se podaci preuzeti iz istorije i stvarnosti preoblikuju u primarno estetske efekte, postajući povod za igru čitalačkog upisivanja značenja.
“April u Berlinu” radikalno problematizuje status književnosti kao fikcije. Naratorka zbacuje ruho pripovedne iluzije i rado se iznova otkriva kao autorka, uzimajući za materijal pisanja svoju privatnu istoriju i svoja lična sećanja. Tekst knjige nije književni tekst već dokumentarni zapis u kome ravnopravno participiraju putopisne i autobiografske beleške, esejistička zapažanja, sižei i citati iz pročitanih knjiga… Štaviše, dokumentarnost je “cementirana” potpornom upotrebom fotografije, crteža i notnog zapisa jedne nacističke pesme. Na fotografijama dominiraju portreti osoba različitog starosnog uzrasta, najčešće Jevreja, iščezlih u holokaustu, i primeri moderne spomeničke arhitekture. Ona je minimalistička i inovativna, poput “kamena spoticanja”, Stolpersteina, makadam-kocki usađenih u trotoar na čijem je mesinganom licu ugravirano ime i prezime osobe koja je živela u tom gradu i godina kada je prinudno iz te ulice, kuće i grada odvedena. Ili poput desetina parova gvozdenih cipela na peštanskoj strani Dunava koji simbolizuju Jevreje koje su mađarski nacisti 1945. bacali pod zaleđeni pokrov edenske reke.
Širok spektar nelagode
Stil komponovanja knjige počiva na principu slobodnih asocijacija koje se osmotički međusobno prožimaju, omogućavajući da tok ispovedanja na zadatu temu nepredvidljivo deluvija i prelazi iz jedne oblasti u drugu, iz hronike u evokaciju, iz analize u autoironiju, iz citiranja i kritike u pastiš ili persiflažu, koji pisanju obezbeđuju kotvu literarnosti. Daša Drndić autoironično govori o svojoj bolesti, sa sarkastičnim čuđenjem pominje lingvističke isključivosti hrvatske sredine u kojoj živi prema istočnoj varijanti srodnog jezika, opominjuće ali sa gorčinom o saradnji istaknutih umetnika poput Koko Šanel i Huga Bosa sa nacistima. Podseća da je oteta i uzurpirana jevrejska imovina bila zalog današnjeg bogatstva mnogih poznatih evropskih maloprodajnih lanaca (recimo, KDW-a), hotela, poslastičarnica u Beču, a da je privreda saučestvovala u industriji masovnih egzekucija (recimo, firma “Topf” čiji logo stoji na vratima logorskih krematorijuma)…
Pomen je verbalni kenotaf likvidiranih; u njemu je već zgasao patos optužbe a implicitnost opomene nikad kod Daše Drndić ne prelazi u zastrašenost humanističke didaktike koja papagajski ponavlja na godišnjicama: moramo se sećati da se tragična prošlost nikada više ne ponovi. Zapravo, sećanje je krucijalno za ovu knjigu i ono je impulsivno i nezaustavljivo, iako nije deo nikakvog šireg naučnog ili političkog projekta. Sećanje izaziva širok spektar nelagode: od neprijatnosti do gađenja, kao i širok spektar otpora prema nelagodi koju knjiga izaziva. Dašina evokativna pačvork knjiga zlonamerno provocira neprijatnost, ali i pokušava da produbi uvide o korenima ispoljenog zla.
Bez vezica – razlabavljeno
Po spoju dokumentarnog i esejističkog, privatnog i istorijskog, podseća na knjigu Vladislava Bajca “Hamam Balkanija” (Arhipelag, 2008). Štaviše, iako je komponovana celishodnije i sa osobenom melodijom iskaza, “April u Berlinu” deli sa njom poentu o višeslojnim identitetima i imperativu homogenosti kao uvodu u istorijsko nasilje. Putovanja su gorivo duše, nije reč o potvrdi ili rekonstituciji kosmopolitizma. Putovanja su metafizička nužnost slobode kao što je to kretanje za duh. Ona otkrivaju izmeštenost pojedinca i uzrokuju nedovršivost njegovog identiteta. Daša piše iz geo-kulturalne pozicije “biti između”: između Berlina, Beča, Beograda, Budimpešte, Rijeke, Rovinja…, između Gombrovičevog “Dnevnika”, Bernhardove detronizacije malograđanskog klasika Tomasa Mana i Viktor Klempererovog “Jezika Trećeg Rajha”…
Na kraju knjige autorka traži od prodavačice vezice, pertle, žnirance, špigete. Nešto od toga se ne prodaje a drugo je prodato. Knjiga je razlabavljena bez vezica, ili pertli, korak je lagan koliko i sasvim neizvestan: cipela smisla olako spadne na ukrštanjima teksta. Čitalac mora biti i Pepeljuga i princ. Ili još bolje: čitalac mora biti opsednut demonima masovnih zločina i opsesivno zavistan od daljina, sve i da retko napušta omiljenu fotelju za čitanje.