Okljaštrena ju-kinematografija
“Cinema Komunisto”, dokumentarni film Mile Turajlić
Redateljski debi 32-godišnje Beograđanke Mile Turajlić “Cinema Komunisto” dugometražni je dokumentarac o kinematografiji bivše Jugoslavije, koji se u najavama činio kao podroban pregled filmskog bogatstva nekadašnje domovine. No, zapravo je riječ o nečem sasvim drugom. U doksu dugačkom nemalu 101 minutu, redateljica je složenu, izrazito polifonu povijest jugoslavenske kinematografije, svela na tri točke – Tita, partizanski žanr i Avala film. Odnosno, “Cinema Komunisto” bavi se tek jednom, vrlo uskom dimenzijom jugoslavenske filmske prošlosti, što ne bi bio problem da jasno obznanjuje svoje namjere i tu dimenziju po sinegdohalnom principu de facto ne podmeće kao cjelovitu sliku neupućenim gledateljima, a takva je velika većina onih u inozemstvu i znatan dio mlađih od 30 u zemljama sljednicama socijalističke Jugoslavije.
Pojednostavljeni prikaz
Čitajući anglofone kritike filma, koje su toliko upućene u problematiku da se u jednoj može pročitati ime Franz Josip Tito, a u drugoj Sovjetska Federativna Republika Jugoslavija, očito je da su njihovi autori uvjereni kako su gledali reprezentativan prikaz fenomena ju-kinematografije, a tek u jednom slučaju nailazi se na upućenijeg kritičara koji upozorava da je “Cinema Komunisto” pojednostavljen prikaz iste. Iz filma Mile Turajlić, iako se to u njemu nigdje izrijekom ne tvrdi, može se naime zaključiti, kao što većina anglofonih kritičara i jest, da je Tito imao osobnu kontrolu nad scenarijem svakog jugoslavenskog filma, da je partizanski film bio apsolutno dominantan jugoslavenski žanr i da je beogradski Avala film bio središnja jugoslavenska produkcijska kuća, bez spomena vrijednog pandana u drugim republikama.
Dakako, ništa od ovog nije ni blizu istini, i u tom smislu “Cinema Komunisto” čisti je falsifikat. No opet, teško je biti jako oštar prema njemu jer u najvećem svom dijelu napravljen je s iznimnom vještinom (majstorsko, izvanredno dinamično asocijativno povezivanje raznovrsnih arhivskih materijala s prizorima iz sadašnjosti) i s vrlo jasnim konceptom: jedna država, jedan vladar, jedna kinematografija, jedan žanr, jedna produkcijska kuća, jedan režiser (Bulajić), jedna zvijezda (Bata Živojinović), jedna teza – ona o ultrafilmofilu Titu koji je osobnom inicijativom stvorio nešto poput jugoslavenskog Hollywooda, da bi država putem partizanskih filmova sagradila vlastiti autentični mitski narativ.
“Scenarist” Stane Dolanc
Doista, u takvoj koncepciji nije potreban drugi filmotvorac osim Bulajića, ni druga zvijezda osim Živojinovića, pa čak ni druga produkcijska kuća uz Avalu, iako je ona njoj više-manje ravnopravna, zagrebački Jadran film, zapravo bila glavna među mnoštvom jugoslavenskih producenata ikonskog partizanskog filma “Bitka na Neretvi”, jedinog uz “Sutjesku” kojim se “Cinema Komunisto” pojedinačno bavi.
Osim iznimnog ritma kao generalne vrline filma, u njegove blistave pojedinačne trenutke spada nekoliko sočnih anegdota, poput pisane primjedbe Stane Dolanca na mjesto u scenariju “Sutjeske” kad Tito nakon ranjavanja ostaje sam i nitko mu ne prilazi pomoći, na što Tito, također pišući po margini scenarija, uzvraća da je tako stvarno bilo i da ništa ne treba mijenjati, koliko god Dolanc (ispravno) tvrdio da gledateljima to neće biti uvjerljivo.
Uglavnom, “Cinema Komunisto” vrlo je efektan u svom spoju nostalgije i benigne ironije, ali i vrlo uzak temom i porukom. Bilo bi sjajno kad bi ista oblikovna vještina išla uz tematski ambiciozniji i idejno pošteniji pristup velikom nasljeđu ju-kinematografije.